239 Things

1000 Things is een subjectieve encyclopedie van inspirerende ideeën, dingen, personen en gebeurtenissen.

Lees de meest recente artikelen, of mail de om bij te dragen.

Studium Generale 1000things lectures, The Hague

239 Things


‘All animals are equal, but some animals are more equal than others’ is de bekende en absurde regel uit het boek Animal Farm van George Orwell. Die schoot me te binnen toen ik in het Horniman museum opgezette hondenkoppen aan de muur zag hangen.

Ja natuurlijk, waarom niet, ze horen bij de inventarisatie van het dierenrijk. In het museum, gebaseerd op de privé verzameling van Frederick John Horniman, wil men een neutrale opsomming geven van de wereld. Dat leidt tot vreemde categorieën en een verzameling objecten, zowel opgezette echte dieren als plastic modellen als skeletten. Less spotted woodpecker, brown rat, passenger pigeon, dodo and kakapo. Er hangt nog het optimistische idee in de lucht dat door alles in groep in te delen de wereld te beheersen en te begrijpen zou zijn. Terwijl ik al die categorieën bestudeer vraagt een jonge vrouw of ze me wat vragen mag stellen over fotograferen in een museum. De laatste vraag is over mijn afkomst, ja gewoon wit, blank, westers, Europees, wat maken we ervan? Ze laat me de mogelijkheden zien, tja, zegt ze, ik ben Koreaans-Amerikaans, ik sta er niet bij. Want dat is het probleem met indelingen, er mist altijd wat. Volledigheid is een droom.

Museum Vrolik is ingericht maar de tentoongestelde collectie is nog niet tot in detail voor het publiek beschreven. Vandaar deze 'self guided' rondleiding, die voert langs 30 topstukken op het gebied van de embryologie, anatomie, aangeboren afwijking, pathologie en geschiedenis van de verzameling.

1. Embryo zonder vliezen (5 weken oud). Dit is het kleinste menselijke vruchtje in het museum, dat met het blote oog kan worden gezien. Bij vijf weken ontwikkeling zijn de belangrijke organen en weefsels al in beginsel aangelegd, zoals hart, lever en neuraalbuis (de voorloper van hersenen en ruggenmerg). Maar het gezicht, de armen en benen zijn nog nauwelijks ontwikkeld. Vergelijk dit embryo met het wasmodel (nr. 8) in de glazen stolp op de glasplaat rechts boven. (herkomst onbekend)

2. Jonge foetus (8 weken oud) in zijn binnenste vlies (amnion). Al rond 8 weken na bevruchting zijn alle weefsels en organen in beginsel aangelegd en spreken we niet meer van een embryo maar van een foetus. In feite hoeft het vruchtje - niet langer dan 2 cm - nu alleen nog maar te groeien. Gezichtje, oortjes, vingertjes en teentjes zijn in dit preparaat al te herkennen. (collectie Woerdeman 1934)

3. Foetus in de baarmoeder, met geopende vliezen (5 maanden oud). Het binnenste vlies, het amnion, bevat de foetus in zijn vruchtwater. Het buitenste vlies, het chorion vormt een geheel met de placenta (zie ook preparaat links ervan). (Collectie Bolk, 1898)

4. 'Siamese tweeling' is eigenlijk een misleidende naam voor een met elkaar vergroeide tweeling. De naam vind zijn oorsprong in de 19eeeuw, bij de uit Siam (Thailand) afkomstige met elkaar vergroeide broers Chang en Eng Bunker. Chang en Eng reisden de wereld rond en werden als ‘Siamese tweeling’ zo beroemd dat deze naam na hun dood voor alle aan elkaar verbonden tweelingen werd gebruikt. Net als dit preparaat behoorden Chang en Eng tot de groep tweelingen die met de voorkant van hun romp aan elkaar vastzitten.Thoracopagusbetekent ‘vastgehecht aan de ribbenkast’. Ook inwendig kunnen organen, zoals het hart en de lever met elkaar verbonden zijn. Vergelijk dezethoracopagus met andere Siamese tweelingen (en skeletjes) en om te zien op welke (andere) manieren de twee lichamen met elkaar vergroeid kunnen zijn. (collectie Vrolik)

5. Steenvrucht. Een steenvrucht begint als een buitenbaarmoederlijke zwangerschap: een vrucht (embryo met zijn vliezen) nestelt zich niet in de baarmoeder in, maar blijft meestal steken in de eileider. Dit gebeurt in 98% van alle gevallen van deze afwijking. Heel zeldzaam is het wanneer het vruchtje zich innestelt in de buikholte, zoals in dit geval. Hier kan de foetus een behoorlijke omvang bereiken. Wanneer de foetus sterft kan er zich kalk in afzetten, waardoor de vrucht als het ware versteent. (herkomst onbekend)

6. Ontwikkeling hersenen. Een serie hoofden van foetussen en pasgeborenen waarvan een deel van de schedel is verwijderd om de hersenen te laten zien. Naarmate een foetus ouder wordt en de hersenen zich steeds verder ontwikkelen verschijnen er steeds meer kronkels en groeven. Deze ontwikkeling gaat na de geboorte overigens nog lang door. Vergelijk de hersenen van de foetussen en pasgeborenen met de hersenen van volwassenen (op de plank onder).(collectie Bolk)

7. Cycloop. Cyclopie is een aangeboren afwijking waarbij de normale ontwikkeling van de hersenen in twee helften gestoord is. Als gevolg hiervan komen vooral centraal gelegen delen van de hersenen en delen die hiermee samenhangen, zoals de gezichtsbeenderen en neus, niet goed tot ontwikkeling. De ogen, die normaal meer aan de zijkant worden gevormd, komen in het midden te liggen, gefuseerd tot één centrale oogbol. Er is enige variatie in het uiterlijk van cyclopen. Soms is er een proboscis(‘slurf’), een niet functionerende misvormde neus; soms zijn er wel twee ogen maar heel dicht bij elkaar; soms heeft de oogbol twee afzonderlijke pupillen. De variatie bij cyclopen is ook te zien aan de serie van cyclopen-schedels. De meest linkse schedel is van een normale pasgeborene. (collecties Vrolik en Bolk)

8. Ontwikkeling gebit. Deze serie boven- en onderkaken laat de ontwikkeling zien van melkgebit naar blijvend gebit. Opvallend is hoe de tanden van het blijvend gebit lang voordat ze doorbreken al aanwezig zijn in het kaakbot. Als ze groot genoeg zijn drukken ze de melktanden langzaam weg. Die zullen los gaan zitten en stuk voor stuk uitvallen. (collectie Ontleedkundig Museum Waag 1856)

9. Schedelbeenderen. Menselijke schedel waarbij alle schedelbeenderen uit elkaar gehaald zijn en met behulp van messing plaatjes en schroeven weer in elkaar gezet. Opvallend is vooral hoe het gezicht is opgebouwd uit veel verschillende, vooral kleine, botjes. Het deel van de schedel dat de hersenen omgeeft bestaat uit een relatief klein aantal grotere botstukken. De beenderen zitten normaal aan elkaar gehecht met schedelnaden, die wel iets weg hebben van een ritssluiting. (collectie Ontleedkundig Museum Waag 1856)

10. Waterhoofd. Een waterhoofd ontstaat wanneer de normale circulatie van hersenvocht(liquor) in de hersenen en ruggenmerg is verstoord. Vaak is een klein buisje (hetaquaduct van Silvius) dat vocht brengt van de hersenen naar het ruggenmergkanaal, afgekneld. Het gevolg is dat er geleidelijk wel steeds meer vocht in de hersenen bij komt, maar er niet meer uit verdwijnt. Zo worden de hersenen naar buiten gedrukt en groeit de schedel om dit mogelijk te maken. Zonder medische ingreep leidt deze afwijking tot ernstige verstandelijke beperking en vaak ook tot de dood. De belangrijkste behandeling bestaat tegenwoordig uit het leggen van een kunstmatig buisje dat het overtollig hersenvocht afvoert. (collecties Vrolik en Bolk)

11. Snoerlever. Een drietal levers, misvormd door het dragen van een korset. Korsetten waren in de 19eeeuw bedoeld om - hoofdzakelijk vrouwen - volgens de heersende mode een smalle taille te geven. Langdurige insnoering door het korset zorgde voor misvormingen van de ribbenkast, longen, middenrif en lever. Insnoering van de longen en het middenrif leidde tot ademhalingsstoornissen maar de lever werd door het dragen van het korset niet in zijn functioneren beperkt. Korsetten waren er in allerlei soorten en maten. Hierdoor verschilde ook de manier waarop de lever werd misvormd. De middelste van de drie levers werd door het korset deels in twee helften gedeeld (zie de grote inkeping aan de linkerkant). (collectie Bolk, 1906, 1914, 1923)

12. Sirene. Een sirene is een fabelwezen uit de Griekse mythologie. Net als een zeemeermin van boven mens, van onder vis.Sirenomelieis een aangeboren afwijking die wat vorm betreft sterk doet denken aan zo'n sirene of zeemeermin. Er is maar één been, die soms eindigt in één voet, soms in twee voeten, maar die vaak ook voetloos is. Een opvallend detail is dat de geslachtsdelen en anus meestal ontbreken en dat het bekken en het kniegewricht verkeerd om geplaatst lijken. Zo knikt de knie bijvoorbeeld naar voren. De oorzaak van sirenomelieis nog niet goed opgehelderd. Meestal sterven kinderen met deze afwijking bij de geboorte. (collecties Vrolik, Bolk en onbekend)

13. Penis. Twee gedroogde en met was opgespoten penissen, één met een deel van de (gedroogde) blaas en een deel van het schaambeen (voorkant van het bekken) er aan. De techniek om weefsel met (gekleurde) was te injecteren werd in de 17e eeuw ontwikkeld door de anatoom Frederik Ruysch en tot in de 19e eeuw veelvuldig toegepast. Vooral weefsels met veel bloedvaten of holtes waren geschikt om na opspuiten te worden gedroogd, zoals harten, grote vaten, placenta’s en penissen. De penis bestaat behalve uit een urinebuis uit zwellichamen die zich met bloed vullen bij seksuele opwinding. (collectie Vrolik)

14. Chinese voet. De misvormde lotusvoet uit de late 19eeeuw kan gezien worden als een Chinese tegenhanger van de snoerlever. Voor dit schoonheidsideaal werden, vaak al bij jonge meisjes, de voeten gebroken. Het hielbeen werd tegen de middenvoetsbeentjes gedrukt, en daarna werd de voet ingezwachteld. Het resultaat was een misvormd en ernstig in groei achtergebleven voetje. Chinese vrouwen met lotusvoeten waren veelal prostituees. Ze konden door de misvorming nauwelijks meer lopen. Hun waggelend voortschrijden werd door de mannen aantrekkelijk gevonden. (collectie Bolk, 1900)

15. Reuzenhand. Een gipsafgietsel van de hand van een uit Japan afkomstige reus. Reuzengroei (gigantisme of acromegalie) is een groeistoornis waarbij te veel groeihormoon aangemaakt wordt. Dit gebeurt in de hypofyse, een orgaantje onder de hersenen. De overproductie van groeihormoon komt meestal door een goedaardige tumor in de hypofyse. (collectie Vrolik)

16. Vissenschubziekte. Ichthyosis congenitabetekent letterlijk 'aangeboren visziekte'. Het is een erfelijke huidafwijking die voor de foetus zeer pijnlijk moet zijn. De afwijking komt door een ernstige verdikking van de hoornlaag, de buitenste huidlaag die bestaat uit dode verhoornde cellen. Door beweging in de baarmoeder scheurt de verdikte huid op vele plekken. De linker foetus kwam rond1841 ter wereld en werd door Gerard Vrolik uitgebreid beschreven. (collectie Vrolik)

17. Skeletontwikkeling. Foetus van rond de 6 maanden oud bewaard in eenclearing agent, een vloeistof die weefsel doorschijnend maakt. De beenderen zijn chemisch aangekleurd om de botontwikkeling zichtbaar te maken. Het skelet van een foetus bestaat aanvankelijk volledig uit kraakbeen. Tijdens de ontwikkeling (voor én na de geboorte) wordt dit kraakbeen langzaam maar zeker vervangen door beenweefsel (bot). Bij deze foetus is te zien dat de verbening van het skelet (oranje) al behoorlijk gevorderd is, maar nog verre van gereed. Vooral bij gewrichten (knieën, ellebogen, voet en hand) bestaan er delen nog uit kraakbeen en die zijn niet gekleurd. (herkomst onbekend)

18. Dwerggroei. Achondroplasie(letterlijk ‘onderontwikkeld kraakbeen’) is een skeletdysplasie, een erfelijke aandoening van het skelet. De belangrijkste oorzaak is zoals de naam al zegt een stoornis in de ontwikkeling en verbening van het kraakbeen. Hierdoor blijft de lengtegroei van de beenderen sterk achter. Zeer kenmerkend voor deze vorm van dwerggroei is het relatief grote hoofd, met een naar voren puilend voorhoofd, een romp van vrij normale lengte en korte en wat gebogen armen en benen. Mensen met achondroplasie leiden meestal een relatief normaal leven (zij het vaak met aanpassingen). Er bestaan veel soorten skeletdysplasieën die veelal ernstiger zijn dan achondroplasie; kinderen met deze ernstiger vormen overlijden doorgaans bij de geboorte (zie hiervoor de vitrine 'afwijkingen van het skelet'). (collectie Vrolik)

19. Breekbare beenderen. Osteogenesis imperfectabehoort net als de skeletdysplasie tot de erfelijke ziekten van het skelet. De naam betekent letterlijk ‘gebrekkige beenwording’. De afwijking ontstaat door een mutatie in een gen dat verantwoordelijk is voor de vorming van collageen (lijmstof) in het beenweefsel. Zonder die lijmstof is het skelet erg kwetsbaar: bij een foetus met deze afwijking breken de botjes al bij de minste beweging in de baarmoeder. De breuken genezen, maar de botjes raken wel ernstig misvormd. Het rechter skeletje behoort tot een speciaal type Osteogenesis imperfecta. Dat type is, aan de hand van dit skeletje, als eerste beschreven, en wel door Willem Vrolik zelf. Deze specifieke afwijking wordt daarom welziekte van Vrolik genoemd. (collectie Vrolik)

20. Bezoar. Bezoarstenen komen uit de maag van antilopen, gazellen of lama’s. Ze bestaan uit kalkachtige stoffen en samengeklonterd haar. Lange tijd was er een bloeiende handel in deze stenen. Dat kwam doordat de stenen werden gezien als antigif. Koningen en andere vooraanstaande heren die voor vergiftiging vreesden, lieten de steen in goud vatten om als hanger in potentieel vergiftigde drank te dompelen. Bezoarstenen werden vanwege hun zeldzaamheid en vermeende krachten ook een gewild object in rariteitenkabinetten uit de 16een 17eeeuw. (collectie Vrolik)

21. Blaasstenen. Deze twee in metaal gevatte blaasstenen zijn de oudste objecten uit het museum. De kleinste van de twee heeft het volgende opschrift:Den 27 december 1588 sterf Jan Jacopsen Dick, alias Schot, ’s morgens te sesure eeven. Deese sten is hem uut syne blase gesneeden, weegende een pont en een loot zonder sneven.Op de andere steen staat vermeld dat deze op 6 mei 1608 is verwijderd bij Elisabeth Fransen, oud 52 jaar, die kort na het snijden overleed. Blaasstenen bestaan uit allerlei urinezouten en ontstaan doorgaans uit een niersteen die in de blaas belandt. Door infecties en het niet volledig lozen van de blaas kunnen ze geleidelijk aan enorm groot worden. Blaasstenen werden verwijderd door desteensnijder.Een pijnlijke operatie die lang niet altijd succesvol was, zo blijkt ook uit deze bijschriften. Overleefde de steenlijder de operatie wel, dan was hij of zij vaak wel de rest van zijn leven incontinent. (collecties Hovius en Vrolik)

22. Karrenwiel. Dijbeen dat door een wiel van een zwaarbeladen kar werd verbrijzeld. Waarschijnlijk is het been tussen de spaken van de rijdende kar geraakt en door de draaiende beweging complex gebroken. Volgens de anatoom Andreas Bonn, die alle botten uit de kast van Hovius beschreef, waren hierbij de spieren gescheurd, maar was de huid intact gebleven. Het been is een mooi voorbeeld van wat wellicht een alledaags ongeluk genoemd kan worden in de 18eeeuw, toen paard en wagen het straatbeeld bepaalden. (collectie Hovius)

23. Paardentrap. Schedel van een man die misvormd werd door de trap van een beslagen paard. De anatoom Andreas Bonn vertelt dat het paard de trap in juni 1750 had uitgedeeld. Door de trap werd het jukbeen van de man gebroken. Daarna ontstond er een zwelling die in de loop der tijd geleidelijk in grootte toenam en van neus tot slaap reikte. Het oog raakte blind en puilde buiten de oogkas uit. Negentien jaar na het ongeluk barste volgens Bonn de zwelling en stierf de man. (collectie Hovius)

24. Kyfose van Pott. Een knik naar voren van de wervelkolom wordt kyfose genoemd. Dit is anders dan een scoliose (zie bovenste plank) waarbij de wervelkolom juist hoofdzakelijk naar de zijkant is gekromd. De kyfose van Pott wordt veroorzaakt door een infectie, meestal van TBC bacteriën in de ruggenwervels. Na verloop van tijd zijn die wervels zo weggeteerd en verzwakt dat ze ineenzakken en zo als het ware voor een breuk in de wervelkolom zorgen, die knikt dan naar voren. De kyfose is vernoemd naar de Engelse chirurg Percival Pott, die als eerste de ziekte beschreef. Pas in de 19eeeuw wist men te achterhalen dat dezelfde ziekteveroorzaker al bekend was als longtuberculose (zie de preparaten op sterk water onder). Nog steeds is TBC wereldwijd een ernstige en veelvoorkomende ziekte. (collectie Vrolik)

25. Rachitis. Rachitis is een over de jaren heen ernstiger wordende verkromming en misvorming van de botten door een tekort aan vitamine D, een stof die je binnenkrijgt via voedsel of maakt onder invloed van zonlicht. In de 19e eeuw kwam rachitis veel voor onder de arme bevolking van de stad. Sterfte door rachitis gebeurde niet vaak, behalve in één specifieke situatie: bij zwangere vrouwen. Door d e beenverweking zakte de wervelkolom in de bekkenopening. Dit zorgde voor een zodanig vernauwd bekken dat bij vrouwen het kind niet meer ter wereld kon komen. Dat werd vaak te laat ontdekt en zo ontstonden tijdens de bevalling allerlei complicaties - het kind overleed en de noodgrepen van artsen zorgden vaak voor bacteriële besmetting: kraamvrouwenkoorts. Rachitis was daarmee in de 19eeeuw een veel voorkomende oorzaak van overlijden van zowel moeder als kind. Niet toevallig bevat de collectie van Gerard Vrolik een groot aantal rachitische vrouwenbekkens. (collectie Vrolik)

26. Vrolikkast. Walvisoog, leeuwenhart, giraffentong en nog veel meer andere organen van uiteenlopende diersoorten. Vooral Willem Vrolik was geïnteresseerd in dierlijke anatomie en bewaarde van zo’n beetje ieder dier dat hij ontleedde de organen, gedroogd of op sterk water. Op deze manier ontstond een omvangrijke collectie van wat ‘vergelijkende anatomie’ wordt genoemd: door het zelfde orgaan bij verschillende dieren met elkaar te vergelijken kreeg men inzicht in de overeenkomsten en verschillen in bouw tussen al die dieren. (collectie Vrolik)

27. Leeuw van Napoleon. Het skelet van de leeuw die behoorde tot de verzameling levende dieren van Lodewijk Napoleon, koning van Holland van 1806 tot 1810. Deze dierenverzameling vond in 1809 een onderkomen in de Amsterdamse hortus botanicus, waarvan Gerard Vrolik directeur was. Toen de leeuw overleed mocht Gerard Vrolik het dier ontleden en zijn skelet houden. Het skelet van de leeuw staat prominent geplaatst in een zogenaamde ‘keten van het leven’, een opeenvolging van skeletten en schedels van gewervelde dieren. Vader en zoon Vrolik meenden dat alle levende wezens geschapen waren volgens een orde, namelijk een keten of ladder die liep van minst volmaakte naar meest volmaakte dieren. In dit geval van de vissen tot uiteindelijk de mensapen en mens. (oorspronkelijk collectie Vrolik, bruikleen NCB-Naturalis)

28. Jonge chimpansee. Skelet van een jonge chimpansee uit de verzameling van de Amsterdamse anatoom Lodewijk Bolk. Bolk was erg geïnteresseerd geraakt in de evolutie van de mens. Hoe was de mens uit een aapachtige voorouder ontstaan? Bolk vergeleek schedels, skeletten en preparaten van mens en apen en kwam tot de opvallende constatering dat het menselijke lichaam, vooral de schedelbouw, veel meer overeenkwam met dat van jonge mensapen dan dat van volwassen mensapen. Bolk concludeerde dat de mens moest zijn ontstaan uit een voorouder die wat betreft zijn lichaamsbouw kind was gebleven, maar zich wel kon voortplanten. In Bolk's woorden: "de mens is een geslachtsrijp geworden apenfoetus". (collectie Bolk 1925)

29. Piltdown. Gipsafgietsel van de piltdownschedel, een van de grootste wetenschappelijke fraudezaken uit de geschiedenis. De fossiele resten van de schedel, een stuk schedeldak en een halve onderkaak, werden in 1910 in een groeve in het Engelse Piltdown gevonden. De vondst werd ogenblikkelijk bestempeld als ‘the missing link’ in de evolutie van de mens. Er werden direct gipsreconstructies van de gehele schedel gemaakt en deze werden over de hele wetenschappelijke wereld verspreid. Museum Vrolik kocht er in 1924 ook een. Hoewel er al getwijfeld werd over de echtheid, werd de fraude pas in 1953 daadwerkelijk ontmaskerd: de schedelbotten bleken afkomstig te zijn van een middeleeuwer en de kaak van een orang-oetan. (collectie Bolk 1924)

30. ‘Vivat Oranien’. Tatoeages op sterk water zijn eerder een tijdsdocument dan een anatomisch preparaat. Vooral als de tatoeage jaartallen of teksten bevat. Een tatoeage met "Atjeh 1873-74" verwijst naar de Atjeh-oorlog. De eigenaar heeft waarschijnlijk in die oorlog gediend en beleefde in Atjeh mogelijk een liefde (de donkerharige dame met de hibiscus). 50 jaar na het zetten van de tatoeage overleed hij. De tatoeage "vivat oranien" met de sinaasappelboom stamt in ieder geval uit het eerste kwart van de 19eeeuw. Hij verwijst mogelijk naar de jaren rond 1813 toen met de komst van Willem I Nederland een soeverein koninkrijk werd, of naar het einde van de 18e en begin 19e eeuw, de Bataafse republiek en de Franse tijd, toen er in Nederland een strijd woedde tussen patriotten (die voor de republiek waren) en Oranjegezinden. (collectie Vrolik en collectie Bolk, 1924)

Venray
Venray
venray
Venray
Heiloo
Heiloo
Heiloo
De oude inrichtingen voor de psychiatrie als kleine, op zichzelf staande werelden zijn vrijwel verdwenen. Veel oude gebouwen zijn gesloopt en vervangen door lelijke zeventiger jaren nieuwbouw. In de zomer fiets ik graag langs deze inrichtingen want zo’n afgesloten wereld die als het ware dubbelt met de ‘gewone wereld’ fascineert me. Er is een bushalte, een tuin, kassen, een kantine, een winkel, een kapper, een kerkhof en een kerk. Op sommige terreinen bleken musea te zijn gehuisvest die worden beheerd door oud werknemers. In Venlo bevindt zich het museum voor psychiatrie in de omgang van de kerk, in Heiloo in het souterrain van een zijvleugel van het hoofdgebouw. De kleine collectie is een soort toevallige verzameling van instrumenten, foto’s vaandels, priestergewaden, kunstwerken van patiënten, gewoon wat er bewaard is gebleven. Je wordt er rondgeleid door vrijwilligers die in de zorg hebben gewerkt en vanuit de praktijk toelichting geven op de verzameling. De collectie is gewoon neergezet, op planken, in kasten, in de vensterbank, net wat er voorhanden was. Zonder veel geld en met veel inventiviteit is het een amateuristische aanpak in de sublieme zin van het woord.

Bij mijn een na laatste bezoek aan het museum voor de psychiatrie in Venlo hoorde ik het woord professionalisering vallen tussen de vrijwilligers. Mijn hart sloeg een keer over, liever niet. En afgelopen zomer tijdens de expositie…. kon ik het al wat merken, de vensterbaken waren leeggeruimd, het zag er allemaal wat opgeruimder en strakker uit. Voor mij ligt de charme van deze musea juist in de hand van de vrijwilligers, hun toelichting waar geen enkele educatieve tekst tegen op kan, in hun liefdevolle verhalen over de patiënten.

Het museum in Heiloo is iedere eerste zaterdag van de maand gratis te bezoeken. Openingstijden: van 14.00 tot 16.00 uur. museum op het terrein van GGZ NHN aan de Kennemerstraatweg 464, 1851 NG Heiloo

Het museum voor de psychiatrie in Venray is alleen op afspraak te bezoeken: Museum Psychiatrie Venray:
Stationsweg 46
5803 AC Venray /www.museumpsychiatrie.nl

Het waanzinnige leven van James Tiptree en Alice B. Sheldon (1915-198)

De in Amsterdam wonende biografe Julie Phillips won een voorname Amerikaanse prijs met een biografie van sf-legende James Tiptree. Diens levensverhaal is amper te geloven.

Begin jaren zeventig was de sciencefiction-wereld in de ban van een mysterieuze schrijver. James Tiptree Jr. werkte, naar men aannam, voor de CIA en kon daarom enkel communiceren via een anonieme postbus. Hij had duistere contreien bereisd en wist hoe met wapens om te gaan. Zijn energieke, bezeten verhalen over seks en dood waren masculien van toon, al had Tiptree ook oog voor de ‘ongeziene’ vrouw. Een feministische jock? Een gevoelige macho?

Nee, bleek in 1976, toen de schrijver op de top van zijn roem stond: James Tiptree was een vrouw.

In Julie Phillips’ met de National Book Critics Circle Award bekroonde biografie James Tiptree Jr., The Double Life of Alice B. Sheldon wordt het verborgen leven achter de schrijfster ontrafeld. De Nederlands-Amerikaanse biografe Phillips vertelt een onwaarschijnlijke geschiedenis. In 1915 geboren als kind van rijke avonturiers, bereisde Sheldon al op jonge leeftijd de donkerste delen van Afrika. Als tiener ging Alice ervandoor met een gewelddadige dronkaard, die ze na zes jaar verliet om in het nieuwgevormde vrouwencorps van het leger dienst te nemen. Ze worstelde met lesbische gevoelens, maar al haar grote liefdes bleken fatale vrouwen, die gek werden of stierven. Ze werd foto-analist bij de CIA, waar ze haar man Huntington (Ting) Sheldon ontmoette. Met hem kocht ze een kippenboerderij, totdat ze (bipolaire carrièreplanning!) psychologie ging studeren. Als onderzoekster was ze een mislukking: haar ambities waren onuitvoerbaar. Ze werd depressief en slikte alle mogelijke uppers en downers. Nooit had ze het gevoel echt te kunnen zijn wie ze was. Dat idee had veel te maken met de dominante aanwezigheid van haar moeder, die reisverhalen schreef en een bruisende aanwezigheid was in de high society van Chicago.

Al van jongs af aan had Sheldon sciencefiction gelezen, een ‘heimelijk genoegen’ waarvoor ze zich geregeld verontschuldigde. De pulp-sf van haar jeugd had sinds de oorlog echter een transformatie ondergaan. Geen verhalen meer over groene mannetjes die schaarsgeklede dames hun bh’s ontfutselden, maar bespiegelingen over nucleaire oorlog en overbevolking. De ambitieuze jonge honden van de New Wave voegden daar een literaire sensibiliteit aan toe. Sciencefiction moest niet alleen een literatuur van ideeën zijn, maar stilistisch en psychologisch tot wasdom komen.

In dat klimaat begon Alice Sheldon in 1967 onder het pseudoniem James Tiptree sf-verhalen te schrijven. Vooraanstaande redacteuren als Frederik Pohl en Harry Harrison zagen potentie in de aanzetjes. Al snel werden de verhalen persoonlijker en grimmiger: de uiting van frustraties waar Alice in het dagelijkse leven niks mee kon. De grap werd serieus. Tiptree gaf richting aan Sheldons richtingloze bestaan.

Een aantal verhalen van Tiptree werd klassiek. In ‘The Last flight of Doctor Ain’ (1969) vliegt de titelfiguur de wereld rond, om zijn geliefde – naar langzaam duidelijk wordt: de Aarde zelf – te redden van de ondergang. Daartoe verspreidt hij een dodelijke ziekte, die de hele mensheid uit zal roeien. ‘The Women Men Don’t See’ (1972) is een satirisch verhaal waarin federaal agent Don, met twee vrouwen neerstort in de bush-bush. Steeds gist hij naar hun motieven, totdat de vrouwen ontvoering door aliens boven zijn ‘zorg’ verkiezen. En in het aangrijpende ‘Love is the Plan the Plan is Death’ (1971) volgen we het seksuele ontwaken en het voortschrijdend inzicht in de dood van een insekt. Onder een tweede nom de plume, Raccoona Sheldon, schreef Sheldon bovendien ‘The Screwfly Solution’ (1976), waarin buitenaardse wezens de agressie in de mannelijke seksuele drift misbruiken, opdat mannen op angstaanjagend natuurlijke wijze de vrouwen uitroeien. Zelden eindigde een verhaal van Tiptree niet in de dood, en vaak was het verbonden met seks. Tussen mannen en vrouwen, en tussen de mens en de ‘anderling’.

De persoonlijke lading van Tiptrees verhalen en columns zouden hem opbreken. Het gebeurde toen Sheldons moeder in 1976 overleed. Iemand legde een column van Tiptree naast recente overlijdensberichten. Het gerucht ontstond dat Tiptree Jr. Alice Sheldon heette en in McLean, Virginia woonde.

De ontmaskering sloeg in het kleine sf-wereldje in als een bom. Hoe kon een vrouw zo goed uit de voeten met de mechanische kanten van sf? Sheldon had alle rolpatronen getart en daarmee de ‘feministische zaak’ misschien wel beter bepleit dan een militante collega als Joanna Russ dat kon.

Voor Sheldon zelf was de ontdekking het begin van een nachtmerrie. Ze begon spoken te zien: dacht dat haar nieuwe werk kritischer werd bekeken omdat ze ‘maar een vrouw was’. Terwijl dat werk juist zwakker werd, omdat ze de ‘stem’ van Tiptree kwijt was geraakt. Ze zag zichzelf als een lege huls, een mislukt mens, een flauwe versie van de man die ze op papier kon zijn. En ze werd ouder – onvergeeflijk en ondraaglijk ouder. Het leidde tot een gewelddadige ontknoping. Op 18 mei 1986 schoot Sheldon eerst haar echtgenoot dood, en toen zichzelf. Aangezien zelfmoord altijd in haar gedachten was geweest, had ze lang voor het leven gekozen. Nu koos ze de dood, die in haar verhalen zo prominent aanwezig was.

Sheldons leven was als een reeks supernova’s. Phillips heeft het met compassie en begrip te boek gesteld. De biografe maakt het feministisch debat tastbaar en geeft ons een inkijkje in uitlopende werelden: die van avonturiers die de nog onontgonnen Aarde tot hun speeltuin hadden gemaakt, het vrouwencorps van de Tweede Wereldoorlog, de subcultuur van de CIA. Maar vooral: de sciencefiction; een warme thuishaven voor ‘aliens’, zoals Alice Sheldon er in diepste wezen een was.

James Tiptree Jr. is een trefzekere analyse van een verscheurde vrouw. Haar zelfhaat, liefde voor en afkeer van vrouwen; de lange schaduw van een moederfiguur, de tegenstrijdige krachten van opgedrongen verwachtingen en zelfvervulling; de heimelijke drang een man te zijn; Sheldon worstelde haar leven lang met ‘zichzelf’. Dat ze uiteindelijk het meest zichzelf kon zijn als de man Tiptree is wrang en veelzeggend. Toch is het dubbelleven van Sheldon niet alleen een duister verhaal. Het viert de bevrijding die ligt in literatuur. Al die lagen geven deze biografie een emotionele punch. Het waanzinnige leven van Sheldon is in zekere zin een cadeau voor een biograaf. Phillips schatte het cadeau op waarde en schreef een fascinerend boek waarvan je alleen maar kunt hopen dat het een veel groter publiek trekt dan de vaste schare sf-liefhebbers.

Julie Phillips: James Tiptree, Jr. The Double Life of Alice B. Sheldon. St. Martin’s Press, 422 blz. € 28,99

Nain Bebe luneville
Nain
Nicolas bebe
Nain Bebe luneville

Tijdens zijn leven was hij speelgoed voor de adel. Na zijn dood solde de wetenschap met zijn skelet. En in 2003 verbrandde het porseleinen beeld dat de herinnering aan de piepkleine hofnar Bede levend moest houden.

Een minidrama stond vermomd als klein bericht in de krant; het kleine Versailles', het kasteel van Luneville in Lotharingen, was door een grote brand verwoest.

Weg is nu ook de prachtige verzameling porselein. Weg is ook het aardewerken beeld van Le Nain Bébé, de kleine hofnar van koning Stanislas Leszcinski. Deze Stanislas was verdreven uit polen. Zijn schoonzoon koning Lodewijk 4 van Frankrijk had hem in 1737 benoemd tot hertog van Lotharingen en het in 1723 voltooide kasteel van Lotharingen ter beschikking gesteld.

De Nain Bébé- dwerg baby zoals hij werd genoemd- is in 1741 als Nicolas ferry in een boerengezin geboren. Hij was 25 cm lang en woog nog geen 5 ons.hij groeide uit tot 89 centimeter. Hij zag er aardig uit maar was waarschijnlijk zwakbegaafd. Toen hij aan het hof was gebracht heeft men zonder succes gepoogd hem te leren lezen en schrijven. hij kon alleen een beetje dansen. Hij werd indertijd koppig, opvliegend, lui en jaloers genoemd, bovendien 'sensueel' en ook nog een smulpaap. Hij was een grote bezienswaardigheid, die als een levende pop werd behandeld. er werd voor hem een mini kasteel gebouwd van anderhalve meter hoog dat op schaal werd ingericht. het stond in een van de kamers van het kasteel. Als hij kwaad was trok hij zich daarin terug. Als Stanislas hem liet roepen deed hij een raam open en zei waardig: 'zeg tegen de koning dat ik er niet ben.'

Hij had een vreselijke hekel aan lawaai. Als de koning triktrak speelde, maakte hij zo'n toestand dat de koning wel op moest houden. Die zette hem dan op tafel waar hij van de stenen torens ging bouwen. ook had hij een eigen koetsje dat door geiten werd getrokken en dat hij zelf mende in de tuinen van het paleis. de dames aan het hof hadden veel plezier in hem. Hij verstopte zich graag vooral onder hun rokken, vandaar zeker dat hij 'sensueel' werd genoemd. Bovendien fungeerde hij als spion van de koning. Hij ving heel wat roddels op, ik denk dat dit ook kwamdoordat hij als non persoon werd beschouwd. Arme Bébé. Hij fungeerde als speelgoed voor de adel.

Een afgezant van keizerin Elizabeth van Rusland heeft zelfs geprobeerd Bébé te stelen. In 1957, Bébé was toen 18 jaar, kwam gravin Humniecka, familie van Stanislas, op bezoek in het paleis. Zij had een Poolse dwerg bij zich, 22 jaar oud, die graag Boruslawski werd genoemd.Ze reisde met hem de Europese vorstenhuizen rond. Hij was zeer ontwikkeld en sprak zelfs drie talen.hij 'straalde van jeugd en vitaliteit', terwijl Bébé al aan het verouderen was. Deze Boruslawski verontschuldigde zich bij Bébé, omdat hij slechts 75 jaar groot, nog kleiner was dan Bébé. Ebbe legde uit dat hij ziek was geweest en daarom was gegroeid! hij was zo jaloers op de Pool dat hij probeerde hem in het haardvuur te werpen. (de Poolse dwerg is trouwens 98 jaar geworden en is op 40 jarige leeftijd met een meisje van een normaal postuur getrouwd bij wie hij tweekinderen heeft gekregen.)

In zijn laatste levensjaren verouderde Bébé snel. Hij kwijnde weg, waarop men een vrouw voor hem zocht, Therese Vouvray, 90 cm groot. nog voordat hij zich met haar kon verloven werd bébé ernstig ziek. Stanislas liet zijn moeder komen in wier armen hij op 9 juni 1764 is gestorven, 22 jaar oud. Stanislas was aangedaan door zijn dood, maar liet toch zijn Zweedse lijfarts samen met de chirurgijn het lichaam van Nain tot op het bot ontleden. Het skeletje werd in een grote bokaal naar het museum voor natuurlijke historie in Parijs gestuurd waar het zich nog steeds bevindt. Zo werd ook na zijn dood nog met de kleine man gesold.

Niet alle herinneringen aan de kleine hofnar zijn verdwenen. in het historisch museum van Nancy hangt nog een portret van hem. Op dit schilderij is hij afgebeeld een prachtig blauw uniformpje met tressen. Hij kijkt ons uitdagend aan. Zijn rechterhand rust op de kop van een grote hond. In een vitrine ernaast liggen enkele van zijn inmiddels verschoten kleertje