Op een dag besloot iemand dat er een einde moest komen aan de vele vragen waar niemand een antwoord op wist. Die persoon opende een kantoor waar je naar binnen kunt stappen, zoals je dat ook doet bij een gemeentehuis of postkantoor. Je trekt een nummertje en zodra je aan de beurt bent, loop je naar de balie en stel je aan de medewerker je meest prangende vraag. Vervolgens loop je met een antwoord voldaan de deur weer uit.

Ik wou dat het bestond. Alleen zou ik niet weten welke vraag ik het eerste zou moeten stellen, want ik heb er zoveel: Waar blijft het licht als ik het uitdoe? Wat was er voor de oerknal? Waar is het einde van het heelal? Bestaat God? Wat is oneindigheid? Bestaan onzichtbare dingen? Daar komt bij dat de kans groot is dat het antwoord dat ik dan krijg, weer nieuwe vragen oproept.

Ik sta in Berlijn voor de deur van het instituut voor 'onbeantwoordbare vragen en onoplosbare problemen.' Het gebouw staat op een hoek en is opgetrokken uit wit zandsteen met hoge spiegelende ramen in metalen kozijnen. Boven de voordeur staat in roze letters: 'Denkerei'. Op het eerste gezicht lijkt dit meer op een bankkantoor of een sjiek, maar gedateerd hotel. Links en rechts van de deur zijn de ramen beplakt met zinnen, zoals:

·Denker in dienst

·Instituut voor theoretische kunst, universele poezie en vooruitzichten

·Algemeen secretariaat van de juistheid en van de ziel

Bij de Denkerei is iedereen welkom om naar binnen te stappen en zijn of haar vraag te stellen aan de aanwezige medewerker. Ik stel me voor dat deze medewerker dan uit een grote kluis een dik boek tevoorschijn haalt, het doorbladert en dan het antwoord met de vinger onder de regel aan mij opleest. Maar nee, zo werkt het niet. De Denkerei is geen orakel, geen magazijn van antwoorden. Hier wordt door wetenschappers, kunstenaars, politici en schrijvers nagedacht, geformuleerd en gediscussieerd.

Ik probeer de voordeur te openen. Eerst komt deze niet in beweging. Pas als ik me schrap zet en met mijn hele gewicht tegen de deur leun, gaat hij open. Ik stap naar binnen. De deur valt achter me dicht. Straatgeluiden liggen ver achter me. Is er een verband tussen de zwaarte van een deur en de gewichtigheid van een plek?

Ik sta in een grote ruimte op een parketvloer die zich glimmend uitstrekt over de gehele diepte van het pand. Witte, gladgestucte muren, een smalle tafel met een bombastisch bloemstuk, stoelen op een rij gericht op een leeg podium, maar ook een zithoek en een bar waarboven lampen hangen voorzien van het logo van de Denkerei die een zachtrood licht verspreiden. Aan de muur hangen kunstwerken: beschilderde panelen met daarop een intrigerend spel van perspectiefswisselingen. Deze ruimte is een kruising tussen een wachtkamer, galerie en hotellobby.

Aan tafel zit een man met een stapel kranten voor zich. Zijn gezicht herken ik direct van de presentaties die ik op Youtube heb bekeken. Het is Bazon Brock: kunstenaar, dramaturg, hoogleraar esthetiek en oprichter van de Denkerei. Hij hield lezingen terwijl hij op zijn hoofd stond en woonde een tijdje in een vitrine,las ik op Wikipedia, maar gelukkig zit hij nu gewoon op een stoel aan een tafel.

'Iedereen kan hier binnenlopen en een vraag stellen,' vertelt Brock. Als de vraag genoeg stof tot nadenken geeft, wordt er in de Denkerei een symposium aan gewijd. Denkers uit verschilende disciplines, zoals biologie, geologie, filosofie en geneeskunde, maar ook uit de literatuur en kunst, buigen zich over de vraag en verbinden kennis uit de verschillende disciplines. Daarnaast wordt ook het denken zelf aangescherpt. 'Dichters leren wetenschappers denken en wetenschappers leren dichters hoe ze vragen moeten stellen,' volgens Brock. Dit leidt niet tot kant-en-klare antwoorden; de onbeantwoordbare vraag blijft, ook nadat er een symposium aan gewijd is, een onbeantwoordbare vraag. Het gaat bij de Denkerei niet om het vinden van een antwoord, een quick fix of oplossing. Het denken zelf staat centraal, en dat denken is niet zo gemakkelijk als het lijkt. 'Leren om goede vragen te stellen is essentieel,' zegt Brock. Je moet weten weten welke vragen je stelt en hoe je deze formuleert. Op school leren we dat niet. In plaats daarvan leren we antwoorden te produceren waardoor wij niet meer weten wat de vraag eigenlijk was die eraan voorafging.

De Denkerei deelt dus geen antwoorden uit en plakt geen pleisters op piekerende breinen. Er gaat geen geruststelling van uit, zoals het effect soms als je met een kwaal de dokter bezoekt: al ben je nog steeds ziek of heb je pijn wanneer je de spreekkamer verlaat, je voelt je toch al een stuk beter als je denkt aan het onleesbare recept in je tas. Een formule voor verlossing van je ziekte of pijn, als een antwoord op een vraag zodat je niet verder hoeft te denken.

Daar is bij de Denkerei geen sprake van. Nadat ik twintig minuten de tijd kreeg om vragen te stellen aan Bazon Brock zal ik deze plek verlaten met evenzoveel nieuwe vragen.

'Als je een goede vraag kunt stellen, dan begrijp je dat een antwoord ook een vraag is. Een antwoord is een vraag in een andere hoedanigheid.' Nadat Brock me dit gezegd heeft begeleidt hij me naar de deur. Door het raam zie ik dat het regent terwijl de zon schijnt.

Misschien bestaan er wel vragen ómdat er antwoorden bestaan.

Het bezoek van Dorien de Wit aan de Denkerei in Berlijn maakt deel uit van haar onderzoek naar het dichter bijeen brengen van kunst, wetenschap en maatschappij. Dit onderzoek wordt mogelijk gemaakt door een Ontwikkelbudget van het Amsterdams Fonds voor de Kunst.

Zacht, bleekroze en stevig. God heeft prachtige billen. Dat kan natuurlijk ook niet anders, het is tenslotte God. Ik zag ze inVerborgen musea – Erotische kunstvan Peter Woditsch (2008), een documentaire over geheime erotische kunstverzamelingen. Daarin vertelt professor Charles Méla over de goddelijke billen die Michelangelo in de vijftiende eeuw in de Sixtijnse Kapel schilderde. Ze worden door zo’n vier miljoen mensen per jaar bezichtigd. Hoe durfde Michelangelo? Heeft opdrachtgever paus Sixtus IV het niet opgemerkt, zag hij het in naam der artistieke vrijheid door de vingers, of vond hij het een geslaagde grap? Michelangelo onthult het achterste van de schepper terloops. Als in een snapshot lijken ze haast per ongeluk op het schilderij te zijn gekomen, omdat God zich na het vervaardigen van de zon en de maan en het scheiden der elementen bruusk omdraait, zodat zijn billen tussen zijn wapperende gewaden door zichtbaar worden.

Het is ongelooflijk: in het hart van Vaticaanstad zweeft Michelangelo’s God al eeuwen in deze compromitterende positie boven de lokale geestelijke bevolking in haar lange habijten, boven de toeristen die hun schouders en knieën van de paus moeten bedekken. Het grappige is, dat ik jaren geleden zelf als scholier onder Michelangelo’s fresco-gewelf heb gestaan en niets in de gaten had. Ik zal de hemelse billen hoogstens werktuiglijk hebben geregistreerd. Als er een gids was geweest die had gewezen en gezegd: ‘Kijk, de billen van God!’ had ik ze waarschijnlijk heel opmerkelijk gevonden, maar op eigen kracht en zonder hulp van de taal was ik ziende blind geweest. Ik zag wat ik verwachtte te zien: vrome kunst. Elk spoor van onheilige erotiek was aan mij verspild.

Nu weet ik dankzij Peter Woditsch’ documentaire dat het Vaticaan een van de grootste collecties pornografie ter wereld bezit. Teneinde na de uitvinding van de boekdrukkunst grip te houden op de nieuwe stroom blasfemische en onzedelijke teksten en illustraties zette de katholieke kerk de Index librorum prohibitorum op: een lijst van verboden boeken. Om deskundig te kunnen verbieden hield men nauwgezet in de gaten wat er allemaal voor verderfelijks op de markt kwam. De Index-collectie is helaas niet publiek toegankelijk, maar kunstenaar en verzamelaar Jean-Jacques Lebel mocht er ooit een blik op werpen. Hij zag kasten vol mannelijke geslachtsdelen. Afkomstig van klassieke beelden, aangekocht door kunstminnende pausen. De beelden werden voor ze in de wandelgangen van het Vaticaan mochten plaatsnemen ontmand, hun penissen netjes geëtiketteerd en opgeborgen. De castratiewonden werden afgedekt met marmeren vijgenblaadjes. Eerst werd ik erg vrolijk bij de gedachte aan deze opgeborgen geslachten, maar nu de gedwongen castratie van Henk Heithuis aan het licht is gekomen valt er minder te lachen.

Andere museale instellingen hebben hun doorgaans heidense erotische kunst anders aangepakt. Zo staat er in de Villa Borghese in Rome een beeld van een hermafrodiet die op zijn of haar zij ligt te slapen. De zijde waar je kan zien dat het beeld zowel borsten als een penis bezit, is tegen de muur geschoven. De argeloze bezoeker ziet slechts de achterkant en heeft de tweeslachtigheid van het beeld niet in de gaten. Als ik aan mijn jeugdige desinteresse voor de billen van God denk, zou ik haast denken dat de Villa Borghese zich de moeite van het omdraaien van het beeld had kunnen besparen.

Ook Jean Michel Traimond, gids in het Louvre en het Musée d’Orsay in Parijs, heeft vaak gemerkt dat mensen niet lijken te beseffen waar ze naar kijken. En dat is maar goed ook wat hem betreft, want hij vindt dat jonge meisjes, kinderen en beschroomde mensen in een museum niet geconfronteerd horen te worden met seks. Als voorbeeld van zo’n onzedelijk beeld toont hij een centaur die een Bacchante omarmt, van de Zweedse beeldhouwer Sergel. Aan de ene kant houdt de centaur de arm van de priesteres vast, aan de andere kant zie je dat hij ook een hand op haar billen heeft gelegd, en met één vinger haar anus streelt en met een andere haar vagina betast. Volgens Jean Michel Traimond heeft de gemiddelde museumbezoeker dat niet in de gaten, omdat hij een museum beschouwt als een achtenswaardig oord waar geen plaats is voor primitieve driften. ‘Kunst is iets voor de bourgeoisie, een genot voor de elite. Voor het grote publiek is het ondenkbaar dat iets ‘laags’ als erotiek ook als kunst wordt beschouwd.’

Hoe langer je erover nadenkt hoe wonderlijker het wordt: de enigen die zich een beetje gedragen in een museum zijn de bezoekers, alle beelden staan stijf van seks en geweld. Ik ga snel weer eens naar het Rijksmuseum en het Allard Piersson, ik ben benieuwd wat er te zien is nu mijn ogen eindelijk geopend zijn.

http://www.lucyindelucht.nl/andere-kijk/columns-van-richtje/de-billen-van-god

·

Onze kennis wordt gedefinieerd door lokale situaties. Dit zijn systemen van relaties die gebaseerd worden op alledaagse objecten die gericht zijn op ruimtelijke ontmoetingen.

Een goed voorbeeld is misschien wel het bankje in het museum. Totaal onschuldig staat deze in een witte ruimte, gevrijwaard van de suppoost. Twee vrienden kunnen zich nestelen en een werk bekijken. Maar ook twee vreemden kunnen naast elkaar plaatsnemen en zich vergapen aan wat voor hun neus staat, beweegt, overmeestert. Buiten dit bankje zouden de twee elkaar niet snel treffen; hooguit zouden ze hoffelijk om elkaar heen lopen als ze buiten voor datzelfde museum in elkaars route lagen. Als we beiden links om elkaar heen lopen, kunnen we verder. En dat voor een gewoon bankje. De objecten zelf zijn niet nieuw maar ze creëren nieuwe vormen van sociaal gedrag. Net als een handbal, een draagbare stereo, stapelstoelen of een bar.

Het mooie aan een een dergelijk sociaal systeem is dat ze verder uitbreidt tot andere sociale systemen. Zo bestaat de omgeving van een familie ook uit andere families, relateert het aan politieke systemen, economische systemen, medische systemen, enzovoorts. Hierdoor is de communicatie tussen sociale systemen mogelijk.¹

We zijn geneigd het gewoon als een bankje te blijven zien. Maar ze zijn voorzieners. Voorzieners van rust als je het geduld hebt. Of de tijd hebt als jij het niet te druk hebt vanwege je klusjes die je te voldoen hebt. Dit bankje is geen proper getimmerd stuk hout meer; het verhoudt zich opeens tot jou als person en hoe jij op dat moment je dag, week, maand of misschien zelfs jaar hebt ingedeeld.

Is dit bankje nog wel zo passief passief als je dacht? Of observeert deze en relateert het ook tot andere systemen als je thuis en je werkplek? Communiceert deze met andere sociale systemen zoals de kantine op jouw werkplek, waar je op dat moment klaarblijkelijk niet bent, hoe op dat moment men met elkaar omgaat?

Dat is een raar houten bankje. Gewoon in een museum.

Museum Vrolik is ingericht maar de tentoongestelde collectie is nog niet tot in detail voor het publiek beschreven. Vandaar deze 'self guided' rondleiding, die voert langs 30 topstukken op het gebied van de embryologie, anatomie, aangeboren afwijking, pathologie en geschiedenis van de verzameling.

1. Embryo zonder vliezen (5 weken oud). Dit is het kleinste menselijke vruchtje in het museum, dat met het blote oog kan worden gezien. Bij vijf weken ontwikkeling zijn de belangrijke organen en weefsels al in beginsel aangelegd, zoals hart, lever en neuraalbuis (de voorloper van hersenen en ruggenmerg). Maar het gezicht, de armen en benen zijn nog nauwelijks ontwikkeld. Vergelijk dit embryo met het wasmodel (nr. 8) in de glazen stolp op de glasplaat rechts boven. (herkomst onbekend)

2. Jonge foetus (8 weken oud) in zijn binnenste vlies (amnion). Al rond 8 weken na bevruchting zijn alle weefsels en organen in beginsel aangelegd en spreken we niet meer van een embryo maar van een foetus. In feite hoeft het vruchtje - niet langer dan 2 cm - nu alleen nog maar te groeien. Gezichtje, oortjes, vingertjes en teentjes zijn in dit preparaat al te herkennen. (collectie Woerdeman 1934)

3. Foetus in de baarmoeder, met geopende vliezen (5 maanden oud). Het binnenste vlies, het amnion, bevat de foetus in zijn vruchtwater. Het buitenste vlies, het chorion vormt een geheel met de placenta (zie ook preparaat links ervan). (Collectie Bolk, 1898)

4. 'Siamese tweeling' is eigenlijk een misleidende naam voor een met elkaar vergroeide tweeling. De naam vind zijn oorsprong in de 19^eeeuw, bij de uit Siam (Thailand) afkomstige met elkaar vergroeide broers Chang en Eng Bunker. Chang en Eng reisden de wereld rond en werden als ‘Siamese tweeling’ zo beroemd dat deze naam na hun dood voor alle aan elkaar verbonden tweelingen werd gebruikt. Net als dit preparaat behoorden Chang en Eng tot de groep tweelingen die met de voorkant van hun romp aan elkaar vastzitten.Thoracopagusbetekent ‘vastgehecht aan de ribbenkast’. Ook inwendig kunnen organen, zoals het hart en de lever met elkaar verbonden zijn. Vergelijk dezethoracopagus met andere Siamese tweelingen (en skeletjes) en om te zien op welke (andere) manieren de twee lichamen met elkaar vergroeid kunnen zijn. (collectie Vrolik)

5. Steenvrucht. Een steenvrucht begint als een buitenbaarmoederlijke zwangerschap: een vrucht (embryo met zijn vliezen) nestelt zich niet in de baarmoeder in, maar blijft meestal steken in de eileider. Dit gebeurt in 98% van alle gevallen van deze afwijking. Heel zeldzaam is het wanneer het vruchtje zich innestelt in de buikholte, zoals in dit geval. Hier kan de foetus een behoorlijke omvang bereiken. Wanneer de foetus sterft kan er zich kalk in afzetten, waardoor de vrucht als het ware versteent. (herkomst onbekend)

6. Ontwikkeling hersenen. Een serie hoofden van foetussen en pasgeborenen waarvan een deel van de schedel is verwijderd om de hersenen te laten zien. Naarmate een foetus ouder wordt en de hersenen zich steeds verder ontwikkelen verschijnen er steeds meer kronkels en groeven. Deze ontwikkeling gaat na de geboorte overigens nog lang door. Vergelijk de hersenen van de foetussen en pasgeborenen met de hersenen van volwassenen (op de plank onder).(collectie Bolk)

7. Cycloop. Cyclopie is een aangeboren afwijking waarbij de normale ontwikkeling van de hersenen in twee helften gestoord is. Als gevolg hiervan komen vooral centraal gelegen delen van de hersenen en delen die hiermee samenhangen, zoals de gezichtsbeenderen en neus, niet goed tot ontwikkeling. De ogen, die normaal meer aan de zijkant worden gevormd, komen in het midden te liggen, gefuseerd tot één centrale oogbol. Er is enige variatie in het uiterlijk van cyclopen. Soms is er een proboscis(‘slurf’), een niet functionerende misvormde neus; soms zijn er wel twee ogen maar heel dicht bij elkaar; soms heeft de oogbol twee afzonderlijke pupillen. De variatie bij cyclopen is ook te zien aan de serie van cyclopen-schedels. De meest linkse schedel is van een normale pasgeborene. (collecties Vrolik en Bolk)

8. Ontwikkeling gebit. Deze serie boven- en onderkaken laat de ontwikkeling zien van melkgebit naar blijvend gebit. Opvallend is hoe de tanden van het blijvend gebit lang voordat ze doorbreken al aanwezig zijn in het kaakbot. Als ze groot genoeg zijn drukken ze de melktanden langzaam weg. Die zullen los gaan zitten en stuk voor stuk uitvallen. (collectie Ontleedkundig Museum Waag 1856)

9. Schedelbeenderen. Menselijke schedel waarbij alle schedelbeenderen uit elkaar gehaald zijn en met behulp van messing plaatjes en schroeven weer in elkaar gezet. Opvallend is vooral hoe het gezicht is opgebouwd uit veel verschillende, vooral kleine, botjes. Het deel van de schedel dat de hersenen omgeeft bestaat uit een relatief klein aantal grotere botstukken. De beenderen zitten normaal aan elkaar gehecht met schedelnaden, die wel iets weg hebben van een ritssluiting. (collectie Ontleedkundig Museum Waag 1856)

10. Waterhoofd. Een waterhoofd ontstaat wanneer de normale circulatie van hersenvocht(liquor) in de hersenen en ruggenmerg is verstoord. Vaak is een klein buisje (hetaquaduct van Silvius) dat vocht brengt van de hersenen naar het ruggenmergkanaal, afgekneld. Het gevolg is dat er geleidelijk wel steeds meer vocht in de hersenen bij komt, maar er niet meer uit verdwijnt. Zo worden de hersenen naar buiten gedrukt en groeit de schedel om dit mogelijk te maken. Zonder medische ingreep leidt deze afwijking tot ernstige verstandelijke beperking en vaak ook tot de dood. De belangrijkste behandeling bestaat tegenwoordig uit het leggen van een kunstmatig buisje dat het overtollig hersenvocht afvoert. (collecties Vrolik en Bolk)

11. Snoerlever. Een drietal levers, misvormd door het dragen van een korset. Korsetten waren in de 19^eeeuw bedoeld om - hoofdzakelijk vrouwen - volgens de heersende mode een smalle taille te geven. Langdurige insnoering door het korset zorgde voor misvormingen van de ribbenkast, longen, middenrif en lever. Insnoering van de longen en het middenrif leidde tot ademhalingsstoornissen maar de lever werd door het dragen van het korset niet in zijn functioneren beperkt. Korsetten waren er in allerlei soorten en maten. Hierdoor verschilde ook de manier waarop de lever werd misvormd. De middelste van de drie levers werd door het korset deels in twee helften gedeeld (zie de grote inkeping aan de linkerkant). (collectie Bolk, 1906, 1914, 1923)

12. Sirene. Een sirene is een fabelwezen uit de Griekse mythologie. Net als een zeemeermin van boven mens, van onder vis.Sirenomelieis een aangeboren afwijking die wat vorm betreft sterk doet denken aan zo'n sirene of zeemeermin. Er is maar één been, die soms eindigt in één voet, soms in twee voeten, maar die vaak ook voetloos is. Een opvallend detail is dat de geslachtsdelen en anus meestal ontbreken en dat het bekken en het kniegewricht verkeerd om geplaatst lijken. Zo knikt de knie bijvoorbeeld naar voren. De oorzaak van sirenomelieis nog niet goed opgehelderd. Meestal sterven kinderen met deze afwijking bij de geboorte. (collecties Vrolik, Bolk en onbekend)

13. Penis. Twee gedroogde en met was opgespoten penissen, één met een deel van de (gedroogde) blaas en een deel van het schaambeen (voorkant van het bekken) er aan. De techniek om weefsel met (gekleurde) was te injecteren werd in de 17^e eeuw ontwikkeld door de anatoom Frederik Ruysch en tot in de 19^e eeuw veelvuldig toegepast. Vooral weefsels met veel bloedvaten of holtes waren geschikt om na opspuiten te worden gedroogd, zoals harten, grote vaten, placenta’s en penissen. De penis bestaat behalve uit een urinebuis uit zwellichamen die zich met bloed vullen bij seksuele opwinding. (collectie Vrolik)

14. Chinese voet. De misvormde lotusvoet uit de late 19^eeeuw kan gezien worden als een Chinese tegenhanger van de snoerlever. Voor dit schoonheidsideaal werden, vaak al bij jonge meisjes, de voeten gebroken. Het hielbeen werd tegen de middenvoetsbeentjes gedrukt, en daarna werd de voet ingezwachteld. Het resultaat was een misvormd en ernstig in groei achtergebleven voetje. Chinese vrouwen met lotusvoeten waren veelal prostituees. Ze konden door de misvorming nauwelijks meer lopen. Hun waggelend voortschrijden werd door de mannen aantrekkelijk gevonden. (collectie Bolk, 1900)

15. Reuzenhand. Een gipsafgietsel van de hand van een uit Japan afkomstige reus. Reuzengroei (gigantisme of acromegalie) is een groeistoornis waarbij te veel groeihormoon aangemaakt wordt. Dit gebeurt in de hypofyse, een orgaantje onder de hersenen. De overproductie van groeihormoon komt meestal door een goedaardige tumor in de hypofyse. (collectie Vrolik)

16. Vissenschubziekte. Ichthyosis congenitabetekent letterlijk 'aangeboren visziekte'. Het is een erfelijke huidafwijking die voor de foetus zeer pijnlijk moet zijn. De afwijking komt door een ernstige verdikking van de hoornlaag, de buitenste huidlaag die bestaat uit dode verhoornde cellen. Door beweging in de baarmoeder scheurt de verdikte huid op vele plekken. De linker foetus kwam rond1841 ter wereld en werd door Gerard Vrolik uitgebreid beschreven. (collectie Vrolik)

17. Skeletontwikkeling. Foetus van rond de 6 maanden oud bewaard in eenclearing agent, een vloeistof die weefsel doorschijnend maakt. De beenderen zijn chemisch aangekleurd om de botontwikkeling zichtbaar te maken. Het skelet van een foetus bestaat aanvankelijk volledig uit kraakbeen. Tijdens de ontwikkeling (voor én na de geboorte) wordt dit kraakbeen langzaam maar zeker vervangen door beenweefsel (bot). Bij deze foetus is te zien dat de verbening van het skelet (oranje) al behoorlijk gevorderd is, maar nog verre van gereed. Vooral bij gewrichten (knieën, ellebogen, voet en hand) bestaan er delen nog uit kraakbeen en die zijn niet gekleurd. (herkomst onbekend)

18. Dwerggroei. Achondroplasie(letterlijk ‘onderontwikkeld kraakbeen’) is een skeletdysplasie, een erfelijke aandoening van het skelet. De belangrijkste oorzaak is zoals de naam al zegt een stoornis in de ontwikkeling en verbening van het kraakbeen. Hierdoor blijft de lengtegroei van de beenderen sterk achter. Zeer kenmerkend voor deze vorm van dwerggroei is het relatief grote hoofd, met een naar voren puilend voorhoofd, een romp van vrij normale lengte en korte en wat gebogen armen en benen. Mensen met achondroplasie leiden meestal een relatief normaal leven (zij het vaak met aanpassingen). Er bestaan veel soorten skeletdysplasieën die veelal ernstiger zijn dan achondroplasie; kinderen met deze ernstiger vormen overlijden doorgaans bij de geboorte (zie hiervoor de vitrine 'afwijkingen van het skelet'). (collectie Vrolik)

19. Breekbare beenderen. Osteogenesis imperfectabehoort net als de skeletdysplasie tot de erfelijke ziekten van het skelet. De naam betekent letterlijk ‘gebrekkige beenwording’. De afwijking ontstaat door een mutatie in een gen dat verantwoordelijk is voor de vorming van collageen (lijmstof) in het beenweefsel. Zonder die lijmstof is het skelet erg kwetsbaar: bij een foetus met deze afwijking breken de botjes al bij de minste beweging in de baarmoeder. De breuken genezen, maar de botjes raken wel ernstig misvormd. Het rechter skeletje behoort tot een speciaal type Osteogenesis imperfecta. Dat type is, aan de hand van dit skeletje, als eerste beschreven, en wel door Willem Vrolik zelf. Deze specifieke afwijking wordt daarom welziekte van Vrolik genoemd. (collectie Vrolik)

20. Bezoar. Bezoarstenen komen uit de maag van antilopen, gazellen of lama’s. Ze bestaan uit kalkachtige stoffen en samengeklonterd haar. Lange tijd was er een bloeiende handel in deze stenen. Dat kwam doordat de stenen werden gezien als antigif. Koningen en andere vooraanstaande heren die voor vergiftiging vreesden, lieten de steen in goud vatten om als hanger in potentieel vergiftigde drank te dompelen. Bezoarstenen werden vanwege hun zeldzaamheid en vermeende krachten ook een gewild object in rariteitenkabinetten uit de 16^een 17^eeeuw. (collectie Vrolik)

21. Blaasstenen. Deze twee in metaal gevatte blaasstenen zijn de oudste objecten uit het museum. De kleinste van de twee heeft het volgende opschrift:Den 27 december 1588 sterf Jan Jacopsen Dick, alias Schot, ’s morgens te sesure eeven. Deese sten is hem uut syne blase gesneeden, weegende een pont en een loot zonder sneven.Op de andere steen staat vermeld dat deze op 6 mei 1608 is verwijderd bij Elisabeth Fransen, oud 52 jaar, die kort na het snijden overleed. Blaasstenen bestaan uit allerlei urinezouten en ontstaan doorgaans uit een niersteen die in de blaas belandt. Door infecties en het niet volledig lozen van de blaas kunnen ze geleidelijk aan enorm groot worden. Blaasstenen werden verwijderd door desteensnijder.Een pijnlijke operatie die lang niet altijd succesvol was, zo blijkt ook uit deze bijschriften. Overleefde de steenlijder de operatie wel, dan was hij of zij vaak wel de rest van zijn leven incontinent. (collecties Hovius en Vrolik)

22. Karrenwiel. Dijbeen dat door een wiel van een zwaarbeladen kar werd verbrijzeld. Waarschijnlijk is het been tussen de spaken van de rijdende kar geraakt en door de draaiende beweging complex gebroken. Volgens de anatoom Andreas Bonn, die alle botten uit de kast van Hovius beschreef, waren hierbij de spieren gescheurd, maar was de huid intact gebleven. Het been is een mooi voorbeeld van wat wellicht een alledaags ongeluk genoemd kan worden in de 18^eeeuw, toen paard en wagen het straatbeeld bepaalden. (collectie Hovius)

23. Paardentrap. Schedel van een man die misvormd werd door de trap van een beslagen paard. De anatoom Andreas Bonn vertelt dat het paard de trap in juni 1750 had uitgedeeld. Door de trap werd het jukbeen van de man gebroken. Daarna ontstond er een zwelling die in de loop der tijd geleidelijk in grootte toenam en van neus tot slaap reikte. Het oog raakte blind en puilde buiten de oogkas uit. Negentien jaar na het ongeluk barste volgens Bonn de zwelling en stierf de man. (collectie Hovius)

24. Kyfose van Pott. Een knik naar voren van de wervelkolom wordt kyfose genoemd. Dit is anders dan een scoliose (zie bovenste plank) waarbij de wervelkolom juist hoofdzakelijk naar de zijkant is gekromd. De kyfose van Pott wordt veroorzaakt door een infectie, meestal van TBC bacteriën in de ruggenwervels. Na verloop van tijd zijn die wervels zo weggeteerd en verzwakt dat ze ineenzakken en zo als het ware voor een breuk in de wervelkolom zorgen, die knikt dan naar voren. De kyfose is vernoemd naar de Engelse chirurg Percival Pott, die als eerste de ziekte beschreef. Pas in de 19^eeeuw wist men te achterhalen dat dezelfde ziekteveroorzaker al bekend was als longtuberculose (zie de preparaten op sterk water onder). Nog steeds is TBC wereldwijd een ernstige en veelvoorkomende ziekte. (collectie Vrolik)

25. Rachitis. Rachitis is een over de jaren heen ernstiger wordende verkromming en misvorming van de botten door een tekort aan vitamine D, een stof die je binnenkrijgt via voedsel of maakt onder invloed van zonlicht. In de 19^e eeuw kwam rachitis veel voor onder de arme bevolking van de stad. Sterfte door rachitis gebeurde niet vaak, behalve in één specifieke situatie: bij zwangere vrouwen. Door d e beenverweking zakte de wervelkolom in de bekkenopening. Dit zorgde voor een zodanig vernauwd bekken dat bij vrouwen het kind niet meer ter wereld kon komen. Dat werd vaak te laat ontdekt en zo ontstonden tijdens de bevalling allerlei complicaties - het kind overleed en de noodgrepen van artsen zorgden vaak voor bacteriële besmetting: kraamvrouwenkoorts. Rachitis was daarmee in de 19^eeeuw een veel voorkomende oorzaak van overlijden van zowel moeder als kind. Niet toevallig bevat de collectie van Gerard Vrolik een groot aantal rachitische vrouwenbekkens. (collectie Vrolik)

26. Vrolikkast. Walvisoog, leeuwenhart, giraffentong en nog veel meer andere organen van uiteenlopende diersoorten. Vooral Willem Vrolik was geïnteresseerd in dierlijke anatomie en bewaarde van zo’n beetje ieder dier dat hij ontleedde de organen, gedroogd of op sterk water. Op deze manier ontstond een omvangrijke collectie van wat ‘vergelijkende anatomie’ wordt genoemd: door het zelfde orgaan bij verschillende dieren met elkaar te vergelijken kreeg men inzicht in de overeenkomsten en verschillen in bouw tussen al die dieren. (collectie Vrolik)

27. Leeuw van Napoleon. Het skelet van de leeuw die behoorde tot de verzameling levende dieren van Lodewijk Napoleon, koning van Holland van 1806 tot 1810. Deze dierenverzameling vond in 1809 een onderkomen in de Amsterdamse hortus botanicus, waarvan Gerard Vrolik directeur was. Toen de leeuw overleed mocht Gerard Vrolik het dier ontleden en zijn skelet houden. Het skelet van de leeuw staat prominent geplaatst in een zogenaamde ‘keten van het leven’, een opeenvolging van skeletten en schedels van gewervelde dieren. Vader en zoon Vrolik meenden dat alle levende wezens geschapen waren volgens een orde, namelijk een keten of ladder die liep van minst volmaakte naar meest volmaakte dieren. In dit geval van de vissen tot uiteindelijk de mensapen en mens. (oorspronkelijk collectie Vrolik, bruikleen NCB-Naturalis)

28. Jonge chimpansee. Skelet van een jonge chimpansee uit de verzameling van de Amsterdamse anatoom Lodewijk Bolk. Bolk was erg geïnteresseerd geraakt in de evolutie van de mens. Hoe was de mens uit een aapachtige voorouder ontstaan? Bolk vergeleek schedels, skeletten en preparaten van mens en apen en kwam tot de opvallende constatering dat het menselijke lichaam, vooral de schedelbouw, veel meer overeenkwam met dat van jonge mensapen dan dat van volwassen mensapen. Bolk concludeerde dat de mens moest zijn ontstaan uit een voorouder die wat betreft zijn lichaamsbouw kind was gebleven, maar zich wel kon voortplanten. In Bolk's woorden: "de mens is een geslachtsrijp geworden apenfoetus". (collectie Bolk 1925)

29. Piltdown. Gipsafgietsel van de piltdownschedel, een van de grootste wetenschappelijke fraudezaken uit de geschiedenis. De fossiele resten van de schedel, een stuk schedeldak en een halve onderkaak, werden in 1910 in een groeve in het Engelse Piltdown gevonden. De vondst werd ogenblikkelijk bestempeld als ‘the missing link’ in de evolutie van de mens. Er werden direct gipsreconstructies van de gehele schedel gemaakt en deze werden over de hele wetenschappelijke wereld verspreid. Museum Vrolik kocht er in 1924 ook een. Hoewel er al getwijfeld werd over de echtheid, werd de fraude pas in 1953 daadwerkelijk ontmaskerd: de schedelbotten bleken afkomstig te zijn van een middeleeuwer en de kaak van een orang-oetan. (collectie Bolk 1924)

30. ‘Vivat Oranien’. Tatoeages op sterk water zijn eerder een tijdsdocument dan een anatomisch preparaat. Vooral als de tatoeage jaartallen of teksten bevat. Een tatoeage met "Atjeh 1873-74" verwijst naar de Atjeh-oorlog. De eigenaar heeft waarschijnlijk in die oorlog gediend en beleefde in Atjeh mogelijk een liefde (de donkerharige dame met de hibiscus). 50 jaar na het zetten van de tatoeage overleed hij. De tatoeage "vivat oranien" met de sinaasappelboom stamt in ieder geval uit het eerste kwart van de 19^eeeuw. Hij verwijst mogelijk naar de jaren rond 1813 toen met de komst van Willem I Nederland een soeverein koninkrijk werd, of naar het einde van de 18^e en begin 19^e eeuw, de Bataafse republiek en de Franse tijd, toen er in Nederland een strijd woedde tussen patriotten (die voor de republiek waren) en Oranjegezinden. (collectie Vrolik en collectie Bolk, 1924)

Venray

Venray

venray

Venray

Heiloo

Heiloo

Heiloo

De oude inrichtingen voor de psychiatrie als kleine, op zichzelf staande werelden zijn vrijwel verdwenen. Veel oude gebouwen zijn gesloopt en vervangen door lelijke zeventiger jaren nieuwbouw. In de zomer fiets ik graag langs deze inrichtingen want zo’n afgesloten wereld die als het ware dubbelt met de ‘gewone wereld’ fascineert me. Er is een bushalte, een tuin, kassen, een kantine, een winkel, een kapper, een kerkhof en een kerk. Op sommige terreinen bleken musea te zijn gehuisvest die worden beheerd door oud werknemers. In Venlo bevindt zich het museum voor psychiatrie in de omgang van de kerk, in Heiloo in het souterrain van een zijvleugel van het hoofdgebouw. De kleine collectie is een soort toevallige verzameling van instrumenten, foto’s vaandels, priestergewaden, kunstwerken van patiënten, gewoon wat er bewaard is gebleven. Je wordt er rondgeleid door vrijwilligers die in de zorg hebben gewerkt en vanuit de praktijk toelichting geven op de verzameling. De collectie is gewoon neergezet, op planken, in kasten, in de vensterbank, net wat er voorhanden was. Zonder veel geld en met veel inventiviteit is het een amateuristische aanpak in de sublieme zin van het woord.

Bij mijn een na laatste bezoek aan het museum voor de psychiatrie in Venlo hoorde ik het woord professionalisering vallen tussen de vrijwilligers. Mijn hart sloeg een keer over, liever niet. En afgelopen zomer tijdens de expositie…. kon ik het al wat merken, de vensterbaken waren leeggeruimd, het zag er allemaal wat opgeruimder en strakker uit. Voor mij ligt de charme van deze musea juist in de hand van de vrijwilligers, hun toelichting waar geen enkele educatieve tekst tegen op kan, in hun liefdevolle verhalen over de patiënten.

Het museum in Heiloo is iedere eerste zaterdag van de maand gratis te bezoeken. Openingstijden: van 14.00 tot 16.00 uur. museum op het terrein van GGZ NHN aan de Kennemerstraatweg 464, 1851 NG Heiloo

Het museum voor de psychiatrie in Venray is alleen op afspraak te bezoeken: Museum Psychiatrie Venray:
Stationsweg 46
5803 AC Venray /www.museumpsychiatrie.nl