De Spaanse binnenhuisarchitect en televisiefan Iñaki Aliste Lizarralde tekent gedetailleerde plattegronden van huizen uit televisieseries en films.

Van Will & Grace tot The Big Bang Theory en van Up tot Breakfast at Tiffany’s: liefhebbers zullen de huizen, waar ze zo vaak naar binnen hebben gekeken, meteen herkennen.

Lizarralde (42) bestudeert de series minutieus om precies uit te vinden waar welke meubels staan en hoe de kamers zich ten opzichte van elkaar verhouden. ‘Een jaar of vijf geleden ben ik voor mezelf het interieur van Frasier gaat tekenen,’ mailt hij vanuit Azpeitia, een stadje in het Spaanse gedeelte van Baskenland.

‘Ik vond het een leuke serie en een mooi appartement en ik wilde graag uitzoeken hoe het in elkaar zat. Toen vroeg een vriendin of ik voor haar de plattegrond van Carries flat uit Sex and the City wilde tekenen. Zo is het balletje gaan rollen.’

Lizarralde is naar eigen zeggen geen obsessieve televisiekijker. ‘Mijn eigen smaak is een tikje ouderwets: ik kijk graag naar Six Feet Under, Upstairs/Downstairs en Twin Peaks.’ Maar om een plattegrond te maken bekijkt hij wel alle afleveringen van een serie, met zijn hand aan de vooruitknop, om niets van het interieur te missen.

‘Afleveringen waarin de huizen duidelijk in beeld komen, bekijk ik extra goed. De belangrijkste set, meestal de woonkamer, komt in alle afleveringen voor, dus dat is makkelijk. Maar kamers waarin zich niet zo veel scènes afspelen, worden steeds opnieuw opgebouwd op een andere plaats in de studio. Interieurs van huizen uit films zijn vaak moeilijk samen te stellen, omdat je in een film zelden het hele huis te zien krijgt.’

Omdat de meeste series in televisiestudio’s worden opgenomen, zien de plattegronden er niet uit als een vierkant of een rechthoek, zoals een normaal huis. ‘Films worden vaak in gesloten sets opgenomen, die lijken op een gewoon huis. Maar sets van series en sitcoms zijn eigenlijk meer theatersets,’ legt de binnenhuisarchitect uit. ‘De ontwerpers halen trucs uit om ze groter te laten lijken. Daarom hebben veel plattegronden een soort trapeziumvorm. Het appartement van Jerry Seinfeld, bijvoorbeeld, is eigenlijk piepklein. De hoeken van de muren zijn groter dan negentig graden om de acteurs en de meubels de ruimte te geven. Ook geven de hoekige vormen dynamiek aan de kamer.’ Lizzaralde probeert er geen gewone huizen van te maken, maar hij tekent ook de sets niet precies na. ‘Ik vertaal het theateraspect naar architectuur, dat vind ik het interessante.’

Inmiddels is de tekenaar werkloos (‘om uiteenlopende redenen’), maar hij gebruikt zijn twintig jaar ervaring in de binnenhuisarchitectuur om de plattegronden zo waarheidsgetrouw mogelijk te maken. ‘Ik heb veel verstand van afmetingen en verhoudingen. In de definitieve tekening moet alles kloppen: de afmetingen, verhoudingen, meubels, tot aan de kleuren van het houtwerk en de plek van de accessoires.’

De uiteindelijke tekeningen maakt Lizzaralde met viltstift, inkt en kleurpotlood op grof tekenkarton. ‘Ik vind dat een rustgevende manier van werken. Als binnenhuisarchitect gebruikte ik ook wel de computer, maar deze plattegronden wilde ik de warmte geven van een handgemaakte tekening.’

Het kost hem ongeveer dertig tot veertig uur om een tekening af te maken. Via de website verkoopt hij zijn werk. Dan tekent hij de tekeningen over, wat hem nog eens tien tot vijftien uur kost. Voor veertig euro hangt er al een aan de muur.

De Griekse filosoof Anaximander dacht dat de aarde tonvormig was en de mensen op het bovenste platte vlak woonden. Hij tekende de allereerste kaart van de wereld die er uit ziet als een ronde platte knoop met een blauwe rand, de oceaan. Drie blauwe waterstromen delen de wereld op in drie bijna gelijke delen. De kaart lijkt op het hedendaagse logo van Mercedes Benz. In deze mappa mundi bracht Anaximander de werelddelen samen die in de zesde eeuw bc. bekend waren: Europa, Azië en Libya (een stuk van Afrika). Wie de geschiedenis van de cartografie bestudeert begrijpt hoe lastig het is om op louter ervaring een kaart van de wereld te tekenen.

Neem bijvoorbeeld de De Catalaanse Atlas, in acht delen, uit 1375. De kaart volgt de route van Marco Polo en heeft iets van een middeleeuws stripverhaal waar tussen de steden, kastelen en kris kras routelijnen een karavaan met kamelen rondloopt, twee naakte mannetjes naar parels duiken, een bediende met een karwats een olifant opjaagt en lege plekken gevuld zijn met tekst. Zijn boek Il Milione tracht wel exacte data over zijn reis te geven maar het blijft toch gokken voor de geograaf met aanduidingen als een dag reizen, een dag zeilen of twee dagen lopen. De atlas is een schitterende verbeelding van een onbekende wereld.

Catalan Atlas

De vorm van de aarde bleef lang onderwerp van wilde speculaties. Plat of rond of een ovaal met punten als een zeppelin. Wiskundigen braken zich het hoofd hoe een bolle vorm vertaald kon worden naar het platte papier. Al in de tweede eeuw vouwde Ptolomeus een stukje papyrus om een conische vorm heen, tekende daarop alles wat hij wist van de aarde en vouwde het vervolgens plat. Een kaart. Ook introduceerde hij de meridiaan, en lengte en breedte lijnen en introduceerde een register van plaatsnamen, met hun coördinaten.

Catalan Atlas

Hij besefte dat richting en afstand de kern van iedere kaart is.

Kunstenaars houden van kaarten, van hun systeem, de legenda en de puzzel van het weergeven. Zij maken meestal een variant van de 'echte' kaart om hun eigen waarheid toe te voegen. De surrealisten waren geschokt door de horror van de eerste wereldoorlog en Paul Éluard herschikte de wereld in een kaart waarin de 'pure' culturen van de wereld prominent aanwezig waren en sommige WO 1 landen nauwelijks of geen plek kregen.

Ook beeldend kunstenaar Annesas Appel is geobsedeerd door kaarten en systemen.

Net als de vroege kaartmakers tracht Appel iets te viualiseren waar we niets van begrijpen.

In View on the World Map 04 (Entities 2013) brengt Appel haar versie van de wereldkaart, in boekvorm. On line zocht ze een kaart van de wereld kwam ze uit op een wereldkaart van de Bosatlas waar Europa centraal staat. Dit is ons zo vertrouwd dat we ons amper realiseren dat het een keuze is, je zou ook een kaart kunnen nemen met Jeruzalem als uitgangspunt, zoals de gelovigen deden. Of Rusland. Annesas Appel plaatst zich in de Westerse traditie waarin ieder mens zichzelf als middelpunt ziet.

Volgens de Bosatlas zijn er 232 landen. Als eerste isoleert Annesas Appel ieder land uit het grote geheel en vervolgens tekent ze heel precies de provincies van dat land.

Daarna zet ze alle provincies achter elkaar op alfabetische volgorde van de landen waar de provincies bij horen, maar de landen zelf laat ze weg. De provincies van Afghanistan, Albanië, Algerije Amerikaanse Maagdeneilanden, Andorra enz. volgen elkaar op in een lange sliert, pagina na pagina. Ieder land heeft een kleur groen gekregen. De atlas van Appel is geen bonte fantasie maar een nieuwe versie van de wetenschappelijk Bosatlas. Alles wordt op schaal getekend, het moet kloppen. Het deelgebied Jakoetie van Rusland is onnoemelijk groot en hoe onhandig ook, deze provincie geeft de maat aan voor de rest van de wereld.

Nederland kent 12 provincies en je denkt te weten hoe een provincie eruit ziet maar los gepeuterd uit het geheel zijn het prutserige abstracte stukjes, als diertjes, of stukjes mos. Amerika kent hoekige provincies alsof ze met een liniaal zijn getrokken en in de Legenda is te lezen dat Cook Islands te klein is om nog te zien.

Wat zou het mooi zijn om, net als Ptolomeus, een namenregister toe te voegen, als een lang en verleidelijk gedicht van exotische namen Badakhshan, Badghis, Baghlan, Balkh, Manyan, Daykundi, Farah, Frayab enz.

Zie ook: http://www.annesas.nl/

1. Bezuidenhoutseweg• Een koude stad, zoveel was duidelijk voordat mijn trein het perron bereikte. Amsterdam is warm, Groningen, Den Haag niet. Amsterdam was mijn stad, dacht ik, de stad waar mijn ouders in dejaren ’80 een huis kraakten, waar Wim Crouwel zijn vak had geleerd. Maar nu was het Den Haag en stapte ik uit op de Bezuidenhoutseweg. Een koude stad kon ik aan. Leeuwarden is koud, als er niemand op straat is om twee uur ’s nachts en er een oranje gloed over de straten ligt. Tijdens mijn introductie in Den Haag was de kou ergens in de achtergrond, hield zich op in haar parken. Nu rukt ze langzaam op.

2. Herengracht• Alles begon volatiel te worden. Dingen die ik jaren als goed en waar had beschouwd verloren hun waarde. Wanneer ik terug was in Leeuwarden deed de stad waarvan ik dacht dat die me eigen was, me vreemd aan. Telkens als ik de veranderingen in kaart probeerde te brengen, bleken ze groter dan ik voor mogelijk had gehouden. Ik was ontvankelijker voor alles - en dat is precies toenik haar tegenkwam.

3. Zuiderstrand• Nacht, eb, laagvlakte van nat zand, af en toe oplichtend in het schijnsel van een vuurtoren. Hier sloten we een pact, voeten in een zwarte Noordzee. We bleven tot we verkleumd waren en liepen terug langs bouwterreinen en bordessen van overheidsgebouwen waar waaklichten brandden.

4. Waldeck Pyrmontkade• Het was zondag en Den Haag was een sluimerstad. Op weg naar het museumkwartier, in eenroes. Dit was waar de stad het warmst was, lauw, verlammend, een substantie waarin je volledig weg zou kunnen zinken, sublimeren. Dit is waar zij en Den Haag onlosmakelijk bij elkaar gingen horen en Den Haag mijn stad werd. Toen al had ik kunnen bedenken hoe lang het precies zou duren. Het einde voelde op een vreemde manier genadig, normaliserend. Ik was een week thuis en miste de stad. Toen ik terugkwam was Den Haag op een haast gotische manier mysterieus en uitnodigend.

5. Prinsessegracht• Ze is hier nog wel, maar verder verwijderd, achter glazen wanden. Het is herfst geworden en DenHaag koelt af. Alles signaleert: kom dichterbij, geef eerdere vluchtoorden op. Den Haag verandert mij sneller dan elke plaats waar ik ooit heb gewoond en ik zoek escalatie. Ik wil deze plek zien op zijn koudst, absolute nulpunt, daarna kan ik alles aan. Gisteren viel ik in slaap in de trein, miste mijn overstap en spoelde misselijk en verward aan op Amsterdam Centraal. Ik herkende die stad niet meer.

Minder is beter, less is more. Dit adagium heeft de kunst van de afgelopen eeuw stevig in de greep gehouden en nog altijd wordt het wegsnijden van de franje, het achterwege laten van de anekdote aanbevolen en geprezen door de meerderheid der kunstcritici en kunstdocenten.

Fred. Sandback

De kunst van het weglaten kent een lange voorgeschiedenis. Wonderlijk genoeg liggen de wortels van deze esthetische opvatting in de barok, tijdperk van het decorum, de overdaad, het exces en het ornament. Maar het was in dezelfde periode, de zeventiende eeuw, dat men brak met de traditie om de verhaallijn te volgen, om scène na scène als een stripverhaal te verbeelden. De barok koos voor het hoogtepunt, voor de apotheose waarin het hele verhaal werd vervat, voor het verstolde ultieme en vaak meest theatrale moment.

De kunst van het weglaten kreeg een opmerkelijk vervolg in 1793 in de persoon van de Frans schilder Jacques-Louis David. Diens ‘Dood van Marat’staat momenteel te boek als een wereldberoemd meesterwerk, een icoon van de Franse Revolutie, een waarachtig devotiebeeld, geïnspireerd op een gebeurtenis die Parijs op 13 juli 1793 in rep en roer bracht: de moord op de revolutionaire Jacobijnse voorman Marat door een jonge vrouw van vierentwintig, Charlotte Corday uit Normandië. Davids versie is eigenzinnig en eerder als religieus en geëngageerd dan als feitelijk en zakelijk te bestempelen.

Dood van Marat

Jacques-Louis David

Maar het meest bijzondere aan het werk is dat de moord zelf en de dader buiten beeld zijn gelaten. De Marat van David is stervende. Zijn hoofd rust al op zijn rechterschouder, zijn rechterarm bungelt over de badkuip, zijn linkerhand beroert nog net de aankondigingbrief van Corday. In een lichtbundel schuin van boven, als uit de hemel, glijdt Marat weg uit het leven, als een waardige held, een martelaar voor het Franse volk.

Briljant is de afhangende arm van Marat, waarvoor David zich heeft laten inspireren door De Graflegging van Caravaggio. Davids isolatie van het motief was een ware vondst. Geen schilder voor hem had een arm zo dramatisch in het licht gezet als hij.

^{De bijgevoegde foto is een eigen opname van de versie die in het Louvre hangt, het origineel hangt in Brussel}

In 2002 kreeg ik een nieuwjaarswens van Het Amsterdams Archief waarin ze een grote tentoonstelling over plattegronden van de stad door de eeuwen heen aankondigen. Ik stelde mij voor dat ik de meest recente kaart van Amsterdam zou maken. Een levende kaart. Die gevormd wordt door het gebruik van de stad, met gebruikmaking van de meest moderne techniek. Gebruikers van de stad zouden tijdens hun verplaatsingen een spoor zouden trekken, alsof de straten worden gevormd door de passanten, zoals de koeienpaadjes in de bergen.

De sporen zichtbaar. Dat zou misschien mogelijk zijn door een aantal passanten een gps mee te geven en de informatie naar een centrale computer te zenden. Deze computer zou real time de routes tekenen op een blanco scherm. Hoe meer bewegingen, hoe meer gebruikers, hoe zichtbaarder Amsterdam zou worden. Verschillende typen gebruikers zouden verschillende kleuren lijn kunnen krijgen, zodat zichtbaar wordt hoe de stad van de automobilist, fietser of voetganger van zichzelf verschilt.

Ik belde met het Gemeente Archief en kreeg Ludger Smit aan de telefoon. Hij kwam met de mooie gedachte ook een paar eenden met de elektronica uit te rusten, zodat de grachten zichtbaar zouden worden. Ik bergreep dat hij het begreep.

Iedere Amsterdammer heeft, zo stel ik mij voor een onzichtbare kaart van de stad in zijn hoofd. De manier waarop hij zich door de stad beweegt en de keuzes die hij hierbij maakt wordt bepaald door deze mental map.

Waneer de verschillende typen gebruikershun lijnen in verschillende kleuren trekken, wordt het voor de toeschouwer inzichtelijk hoe individueel de kaart van Amsterdam kan zijn. Een fietskoerier houdt er geheel andere favoriete routes op na dan een taxichauffeur. Het type vervoer middel, de vraag van de klant en de mental map van de persoon zelf bepalen het spoor dat hij trekt.

Amsterdam REALTIME

Het visuele resultaat van 75 met GPS getraceerde vrijwilligers hun verschillende routes in Amsterdam

Ik stel mij voor dat sporen ouder dan een aantal dagen zichzelf wissen. Op die manier ontstaat steeds veranderende, uiterst recente, maar ook zeer subjectieve kaart van Amsterdam.

De gegevens worden opgeslagen, zodat aan het eind van het project een filmpje is ontstaan. In het beste geval geeft dit filmpje ook een tijdsbeeld en zijn hierin grote opstoppingen en gebeurtenissen als een marathon of koninklijk huwelijk op indirecte wijze zichtbaar.

Een geheel ander optie is om deze installatie te gebruiken om de macht van de cartograaf te ondermijnen. Het is mogelijk om een aantal mensen uit te nodigen van deze tekenmachine gebruik te maken om hun eigen kaart te doen ontstaan. Iemand kan de GPS gebruiken om de naam van zijn geliefde te schrijven door de juiste straten te fietsen. Een ander kan proberen de zuivere omtrek van het Vondelpark op de kaart te trekken, (dat hij daarvoor struik en hek zal moeten trotseren is dan wel de consequentie). Een ander kan een heel klein paadje honderd keer op en neer lopen, zodat het de belangrijkste verkeersader van de stad wordt. Hoe meer mensen deze gelegenheid gebruiken, hoe herkenbaarder en objectiever de kaart echter weer zal worden.

Om een start te maken ging ik naar het Stedelijk Museum, om in de bibliotheek te onderzoeken wat andere kunstenaars met landkaarten en plattegronden zoal hadden gedaan.

Het meest tot de verbeelding sprekend was voor mij een werk van Kim Dingle.

Kim Dingle Maps of the U.S. Drawn from Memory by Las Vegas Teen

Olie op paneel, 48 x 72

Zij had een aantal teenagers had gevraagd de kaart van Amerika uit hun hoofd te tekenen. Daar kwamen bizarre vlekken uit, die zij in een ritmisch patroon op een wit vlak had gezet. Het zag er in reproductie goed uit. De teenagers bleven anoniem, toch keek ik recht in hun brein. Je zou je kunnen voorstellen dat iemand er een psychologische test van maakt, om op basis van de plattegrond die mensen in hun hoofd hebben hun persoonlijkheid te analyseren. Je zou ze kunnen vragen: maak een zo realistisch mogelijke plattegrond van het terrein dat jij als je leefomgeving beschouwd. Een huiselijk typje tekent de plattegrond van zijn huis, een reislustig type tekent de hele wereld. De afwijkingen van verhouding zeggen veel over iemands persoonlijkheid. Handlezen en kaartlezen in één.

Ik vond ook het boek Orbis Terrarum van Moritz Kung fantastisch, er staat ongelofelijk veel in. De combinatie met historische kaarten en hedendaagse kunst is voor mijn project natuurlijk zeer interessant, en ik moet zeggen dat de het hedendaagse werk mij motiveert om de oude kaarten grondiger te bekijken. Het zijn objecten waar je van moet leren genieten. De fouten in de kaarten wijzen je op het vernuft waarmee de kloppende feiten dan weer wel in elkaar gezet zijn. Joost mag eigenlijk weten hoe ze in die tijd in staat waren en redelijk kloppend beeld van de wereld te maken. Zonder satellietfoto’s... ging dat allemaal met kompas een zonnetje schieten?

Orbis Terrarum - Romeinse Rijk

Ook bezocht ik een door wandelclub Nemo georganiseerde lezing van John Eberhardt, het hoofd cartografie van uitgeverij Buijten en Schipperheijn. Eberhardt houdt zich bezig met het inventariseren van de routes; cartografie is zijn werk geworden. Cartografie is een Nederlandse uitvinding is. Een zekere Jacob van Deventer maakte op last van de koning in dertig jaar 250 stadsplattegronden, door tussen zijn benen een ketting te spannen en te passen te tellen. De kaarten zijn nog steeds onwaarschijnlijk kloppend.

Stadsplattegrond van Amersfoort

Uitgevoerd door Jacob van Deventer in opdracht van koning Filips II

Eberhardt bekende wel eens stukken verwaarloosd pad als volwaardig fietspad op de kaart te zetten, in de hoop dat het dan ook een werkelijk fietspad zou worden. En in enkele gevallen was dat hem ook gelukt, er kwamen dan zoveel klachten bij de betreffende gemeente binnen dat er iets aan het pad gedaan werd. Nu ik deze kaartmaker hoorde spreken over zijn kaart, bleek dat De Kaart, die zo’n grote suggestie van objectiviteit en autoriteit uitstraalt, voor een deel bepaald wordt door de subjectieve keuzes van kaartmaker en beperking van middelen in techniek, tijd en geld. Wat ik blijkbaar nooit had beseft: ook voor kaarten-uitgevers geldt persvrijheid. Eberhardt had het zelfs over “de dissidente cartograaf”, wat ik op zich al een mooie titel vind. De wereld die je in kaart brengt veranderd steeds. Iedere “laag” op de kaart heeft zijn eigen tempo van veranderingen. Tussen de verplaatsingssnelheid van continenten en trekvogels zit een groot verschil en wegen, bebouwing, beplantingen zitten daar tussenin. Zijn ideaal was de bewegende kaart, die steeds bijgehouden wordt. Via internet zou het mogelijk moeten zijn. Mijn idee van de meest recente kaart sluit daar wel op aan. Het bijhouden gebeurt vanzelf.

Kaartlezen is de vroegste vorm van virtual reality. Door een model kun je ook de werkelijkheid beïnvloeden (denk aan het fietspad). Door met nieuwe ogen naar de kaart te kijken kun je dingen ontdekken die zelfs de cartograaf zelf over het hoofd gezien heeft. Een slimme archeoloog heeft bijvoorbeeld ontdekt dat alle hunebedden in Drenthe precies in één lijn liggen. De tekenaar had dat wel getekend, maar niet gezien. Een kaart is dus een werkelijkheid op zich, waar een nieuwe ontdekking altijd mogelijk is.

Een kaart is ook altijd een Utopia, iedere kaart en iedere gebruiker kent weer zijn eigen Utopia. Een kaart voor hengelaars, wandelaars, automobilisten, of geologen toont een andere gedroomde wereld. Door met een bepaalde kaart het landschap in te gaan, zul je het ook anders beleven.