Op een dag besloot iemand dat er een einde moest komen aan de vele vragen waar niemand een antwoord op wist. Die persoon opende een kantoor waar je naar binnen kunt stappen, zoals je dat ook doet bij een gemeentehuis of postkantoor. Je trekt een nummertje en zodra je aan de beurt bent, loop je naar de balie en stel je aan de medewerker je meest prangende vraag. Vervolgens loop je met een antwoord voldaan de deur weer uit.

Ik wou dat het bestond. Alleen zou ik niet weten welke vraag ik het eerste zou moeten stellen, want ik heb er zoveel: Waar blijft het licht als ik het uitdoe? Wat was er voor de oerknal? Waar is het einde van het heelal? Bestaat God? Wat is oneindigheid? Bestaan onzichtbare dingen? Daar komt bij dat de kans groot is dat het antwoord dat ik dan krijg, weer nieuwe vragen oproept.

Ik sta in Berlijn voor de deur van het instituut voor 'onbeantwoordbare vragen en onoplosbare problemen.' Het gebouw staat op een hoek en is opgetrokken uit wit zandsteen met hoge spiegelende ramen in metalen kozijnen. Boven de voordeur staat in roze letters: 'Denkerei'. Op het eerste gezicht lijkt dit meer op een bankkantoor of een sjiek, maar gedateerd hotel. Links en rechts van de deur zijn de ramen beplakt met zinnen, zoals:

·Denker in dienst

·Instituut voor theoretische kunst, universele poezie en vooruitzichten

·Algemeen secretariaat van de juistheid en van de ziel

Bij de Denkerei is iedereen welkom om naar binnen te stappen en zijn of haar vraag te stellen aan de aanwezige medewerker. Ik stel me voor dat deze medewerker dan uit een grote kluis een dik boek tevoorschijn haalt, het doorbladert en dan het antwoord met de vinger onder de regel aan mij opleest. Maar nee, zo werkt het niet. De Denkerei is geen orakel, geen magazijn van antwoorden. Hier wordt door wetenschappers, kunstenaars, politici en schrijvers nagedacht, geformuleerd en gediscussieerd.

Ik probeer de voordeur te openen. Eerst komt deze niet in beweging. Pas als ik me schrap zet en met mijn hele gewicht tegen de deur leun, gaat hij open. Ik stap naar binnen. De deur valt achter me dicht. Straatgeluiden liggen ver achter me. Is er een verband tussen de zwaarte van een deur en de gewichtigheid van een plek?

Ik sta in een grote ruimte op een parketvloer die zich glimmend uitstrekt over de gehele diepte van het pand. Witte, gladgestucte muren, een smalle tafel met een bombastisch bloemstuk, stoelen op een rij gericht op een leeg podium, maar ook een zithoek en een bar waarboven lampen hangen voorzien van het logo van de Denkerei die een zachtrood licht verspreiden. Aan de muur hangen kunstwerken: beschilderde panelen met daarop een intrigerend spel van perspectiefswisselingen. Deze ruimte is een kruising tussen een wachtkamer, galerie en hotellobby.

Aan tafel zit een man met een stapel kranten voor zich. Zijn gezicht herken ik direct van de presentaties die ik op Youtube heb bekeken. Het is Bazon Brock: kunstenaar, dramaturg, hoogleraar esthetiek en oprichter van de Denkerei. Hij hield lezingen terwijl hij op zijn hoofd stond en woonde een tijdje in een vitrine,las ik op Wikipedia, maar gelukkig zit hij nu gewoon op een stoel aan een tafel.

'Iedereen kan hier binnenlopen en een vraag stellen,' vertelt Brock. Als de vraag genoeg stof tot nadenken geeft, wordt er in de Denkerei een symposium aan gewijd. Denkers uit verschilende disciplines, zoals biologie, geologie, filosofie en geneeskunde, maar ook uit de literatuur en kunst, buigen zich over de vraag en verbinden kennis uit de verschillende disciplines. Daarnaast wordt ook het denken zelf aangescherpt. 'Dichters leren wetenschappers denken en wetenschappers leren dichters hoe ze vragen moeten stellen,' volgens Brock. Dit leidt niet tot kant-en-klare antwoorden; de onbeantwoordbare vraag blijft, ook nadat er een symposium aan gewijd is, een onbeantwoordbare vraag. Het gaat bij de Denkerei niet om het vinden van een antwoord, een quick fix of oplossing. Het denken zelf staat centraal, en dat denken is niet zo gemakkelijk als het lijkt. 'Leren om goede vragen te stellen is essentieel,' zegt Brock. Je moet weten weten welke vragen je stelt en hoe je deze formuleert. Op school leren we dat niet. In plaats daarvan leren we antwoorden te produceren waardoor wij niet meer weten wat de vraag eigenlijk was die eraan voorafging.

De Denkerei deelt dus geen antwoorden uit en plakt geen pleisters op piekerende breinen. Er gaat geen geruststelling van uit, zoals het effect soms als je met een kwaal de dokter bezoekt: al ben je nog steeds ziek of heb je pijn wanneer je de spreekkamer verlaat, je voelt je toch al een stuk beter als je denkt aan het onleesbare recept in je tas. Een formule voor verlossing van je ziekte of pijn, als een antwoord op een vraag zodat je niet verder hoeft te denken.

Daar is bij de Denkerei geen sprake van. Nadat ik twintig minuten de tijd kreeg om vragen te stellen aan Bazon Brock zal ik deze plek verlaten met evenzoveel nieuwe vragen.

'Als je een goede vraag kunt stellen, dan begrijp je dat een antwoord ook een vraag is. Een antwoord is een vraag in een andere hoedanigheid.' Nadat Brock me dit gezegd heeft begeleidt hij me naar de deur. Door het raam zie ik dat het regent terwijl de zon schijnt.

Misschien bestaan er wel vragen ómdat er antwoorden bestaan.

Het bezoek van Dorien de Wit aan de Denkerei in Berlijn maakt deel uit van haar onderzoek naar het dichter bijeen brengen van kunst, wetenschap en maatschappij. Dit onderzoek wordt mogelijk gemaakt door een Ontwikkelbudget van het Amsterdams Fonds voor de Kunst.

Deze onmiskenbare, meestal direct herkenbare eigenschap hebben sommige objecten, kleren, gerechten, gereedschappen en zelfs woorden met elkaar gemeen: zelfgemaaktheid.

Alleen of met anderen besluit iemand het zelf te maken ding een zodanig hoge mate van aandacht te geven dat het voortaan, of in ieder geval zo lang als het bestaat, in een hechtere relatie zal staan tot de maker dan een willekeurig ander, gevonden, gekregen of gekocht voorwerp. (Ook een zelf-geformuleerde gedachte, op basis van een zelfde soort aandacht, beklijft beter dan een ergens gelezen en geleend idee.) Zoals de Franse filosoof Bachelard ook stelt in zijn “The poetics of Space”: objecten die worden gekoesterd bereiken een hogere graad van realiteit dan objecten die je onverschillig laten.¹

Zelfgemaaktheden zijn bij uitstek geschikt om te koesteren. Zij vertegenwoordigen de liefdevolle aandacht van de geest en van de handen. Wat je koud laat bestaat niet. Wat je koestert is aanwezig. Van wat je zelfgemaakt hebt, neem je ook moeilijker afscheid. De mate van aandacht bepaalt de waardering: een zelfgemaakte foto is je dierbaarder dan een objectief beter geschoten plaat in een boek. Een vuur in de haard is ook daarom zo heerlijk, omdat je niet met één automatische draai aan de knop de kamer warmer maakt. Zelfs als we niet zo ver gaan dat we de realiteit zelf als ´vloeibaar´ erkennen, kunnen we niet anders dan inzien dat hoe wij die werkelijkheid erváren kneedbaar, vloeibaar is. Door iets eigenhandig te maken, wat het ook is, verbind je je ermee, en deze natuurlijke gehechtheid aan bepaalde dingen kan een kompas zijn in een verder zo vergaand geïndustrialiseerde en ge-anonymiseerde wereld. Als iemand een volledig inwisselbare garderobe, huisraad en woordenschat heeft, verliest diegene gemakkelijk het contact met zichzelf, ten gunste van ´mode´, omdat die zelf-te-maken individualiteit ons anker in de wereld is. Wie niet zelf kiest is zonder anker. In de materie kan onze ziel zich spiegelen. (Of is de hier bedoelde individualiteit in wezen slechts een opstap naar de staat van de ware wijze, die zonder anker de zee opgaat, misschien wel zonder schip?) Tegenover die eindeloze zee van het ons omringende universum is zelfs de kunst te klein.

Toch maken kunstenaars, zij maken zelf, uit alle macht, en dat zijn kleine eilandjes. Joost Conijn (1971) bijvoorbeeld, die zelf een houten auto bouwde die op hout loopt, en met zijn derde eigengemaakte echte vliegtuig naar Afrika vloog. Iona Hoogenberk (1982, schrijver dezes) bouwde in haar ééntje een huis, klein maar echt, en wel voor één nacht, om het vervolgens net zo aandachtig weer af te breken als zij het steen voor steen, dakpan voor dakpan gebouwd had. Het was een lief huis, zelfgemaakt, en zelfgebroken. De unieke combinatie van onvolkomenheden van dat wat met de hand gemaakt is, is niet te koop, en heeft charme. Het zelfgetimmerde krukje zit lekker, ook als het licht scheef is; de zelfgebakken appeltaart smaakt goed, ook als ´ie deels ongaar is. Wat niet inwisselbaar is, wordt een deel van jezelf.

Het gaat hierbij en bij zoveel dingen om de eigen ervaring –en voor subjectieve kwaliteit is de mate van zelfgemaaktheid vaak de beste graadmeter.

De Nederlandse versie van de tekst verschijnt binnenkort.

Er is zo veel dat je aandacht vraagt in het gewone, alledaagse leven: de boodschappenbriefjes die in het winkelwagentje zijn blijven liggen, papiertjes die je vindt op straat of in de bibliotheek, briefjes die in boeken zijn achtergelaten. Ik neem ze mee en verzamel ze dan een tijdje, maar dan ontdek ik weer een nieuwe fascinatie en de map met bijvoorbeeld ‘gevonden’ blijft een beetje in de steek gelaten in mijn archief achter. Kunstenaars hebben vaak een betere focus en verzamelen door tot het zoete einde van bijvoorbeeld een mooi boekje. Kunstenaar Kris Harzinski publiceerde een paperback met als titel From Here to There.

handmap spread 1

Om zijn verhuizing voor te bereiden was hij begonnen aan een grondige opruimactie. In een van zijn stapels oud papier vond hij een aantal kaarten die mensen voor hem hadden getekend om de route of een situatie uit te leggen. Dit was het begin van een archief van handgetekende plattegronden en de oprichting van HDMA, the Hand Drawn Map Association. Op de website www.handmaps.org is de verzameling terug te vinden. Een schetsje om iemand de weg te wijzen of een situatie uit te leggen laat meestal vooral zien hoe incompleet we de plattegrond waarin we ons bewegen ervaren. Tijdens de Biënnale van Venetië logeerde ik samen met vier anderen een week lang in een prachtig oud appartement. Tijdens de terugreis vroeg een van de reizigers aan de anderen om een plattegrond te tekenen van de woning. En dat was moeilijk, hoe zat het ook alweer met het halletje, de keuken en al die kamers. Vijf totaal verschillende huizen werden er op het papier gekrabbeld. Ook goed de weg wijzen is dikwijls een onmogelijke opgave: je kunt de route zo lopen, alsof je lichaam intuïtief de route kent, maar om het je precies voor de geest te halen is lastig.

handmaps spread 2

Kris Harzinski heeft al deze pogingen verzameld en de serie ook uitgebreid met ruimere criteria, zoals plattegronden die door kunstenaars getekend zijn als officiële kunst. De categorieën zijn: direction maps, found maps, fictional maps, artful maps, maps of unusual places en explanatory maps. Unusual places bevat de tekening van Marilyn Murphy, waarop ze precies aangeeft op welke plekken van haar buik ze de injecties worden gegeven die nodig zijn om haar reuma te bestrijden. Harriette Hacker maakte een kaart van haar gezicht waarop alle sporen van het verleden zijn af te lezen: de waterpokken, het litteken van een valpartij en een schoonheidsvlekje.

From Here to There is een prachtige paperback met een kleine tekst bij iedere plattegrond. Het is wel erg jammer dat door zijn kleine formaat veel tekeningen niet echt goed te lezen zijn, ze verdwijnen in het midden van het boek of ze zijn gewoon te klein voor alle informatie. En je wilt juist zo’n ‘map’ helemaal grondig uitpluizen.

Iedereen kan zijn handgetekende plattegrond opsturen naar www.handmaps.org.

handmaps spread 3

We leven in een tijd waarin perfectie als hoogste goed wordt beschouwd. Onze computers bestaan immers zodat ze alles tot in de perfectie kunnen uitrekenen, zelfs de camera’s op onze telefoons kunnen inmiddels het lichtste licht en het donkerste donker registreren. En voor de dingen die niet perfect zijn hebben we alle tools om ze tot perfectie te bewerken.

Om deze redenen ben ik geïnteresseerd in ‘imperfectie’ en de kwaliteiten inherent aan het maken van vergissingen. Het klinkt misschien gek, maar als alles perfect is, bestaat er geen ruimte meer voor creativiteit. Nieuwe ideeën komen voort uit vergissingen en mislukkingen. Gemaakte fouten kunnen eerdere percepties en manieren van kijken doen veranderen, waardoor het maken van fouten iets is waar we naartoe zouden moeten streven.

Mislukkingen en vergissingen zijn overal te zien. Loop over straat, houd je ogen open, en je ziet ze overal. De grappigste en meest vreemde fouten worden vaak op bouwplaatsen gemaakt. Een klassiek voorbeeld is het woord STOP dat op de weg wordt gestencild, talloos vaak verkeerd geplaatst door wegwerkers. Het is opmerkelijk hoe veel fouten gemaakt kunnen worden met een simpel woord, bestaand uit vier letters.

Nog een klassieke, weliswaar zeldzame, situatie waarin veel mis kan gaan is het bouwen van een balkon. Hoe kan je een balkon bouwen als de deur nog niet eens af is? Of wat dacht je van een prachtig balkon te bouwen, met als enige probleem dat het net boven de treinrails zweeft?

Vaak komen constructiefouten voor bij het installeren van wc’s. Toiletten worden meestal in erg kleine ruimtes gebouwd, waardoor fouten dicht op de loer liggen. Het openen van de deur kan bijvoorbeeld heel wat problemen veroorzaken. Soms is de enige oplossing het uitzagen van een deel van de deur zodat het niet tegen de pot aanstoot. Het wordt nog grappiger als de bril en de deksel in de verkeerde volgorde worden geplaatst.

André Thijssen,Grünau, Namibia 2000

Je hoeft zelf niet de deur uit om deze vergissingen tegen te komen. Honderden mensen jagen er op om foto’s van deze dwalingen online te zetten. Zelf zie ik meestal situaties waarin bomen voorkomen. Een boom is een groot ding en moeilijk te verplaatsen. Dit kan problemen veroorzaken. Vooral als er een boom vlak voor een parkeerplek staat. Op deze manier is het volkomen onmogelijk om de parkeerplek op te komen, ondanks de uitnodigend letter P die op het verkeersbord prijkt.

Een kunstenaar met een briljant oog voor vergissingen is André Thijssen. Jarenlang heeft hij de wereld over gezworven op zoek naar beelden die net iets afwijken. De enige beelden waarin hij geïnteresseerd is tonen situaties waarin het onnatuurlijke in een natuurlijke situatie plaatsvindt. Een klassiek voorbeeld is een auto geparkeerd met zijn wielen vlak voor twee betonnen ballen op de stoep. De ballen worden de nieuwe wielen van de auto.

André Thijssen, New York City, USA 2002

Wat misschien wel het beste voorbeeld is van hoe de mislukking kan worden weergegeven is een fotoalbum van een Amerikaanse familie waarin zij de grootste mysterie in fotografie proberen te ontrafelen: hoe zet ik mijn zwarte hond op de foto? Hun hele leven lang is het hen niet gelukt de hond op de foto te zetten, waardoor de hond telkens als zwarte schaduw wordt vastgelegd.

Een zwarte verschijning voor het huis, op de bank, in de tuin, op het bed. Uiteindelijk raakte ze gefrustreerd en begonnen ze de foto’s te overbelichten, wat hen eindelijk een foto opleverde waar de hond zichtbaar is.

Het maken en vinden van fouten maakt het de moeite waard, het belicht de moeilijkheden in het creatieve proces. Door ze te bekijken en te omarmen zul je onverwachte en prachtige ontdekkingen maken.

Lang leve de mislukking!