Modder bloeit waar koud en warm elkaar ontmoeten. Reizend door de Amerikaanse zuidweststaat New Mexico – toen adobe alleen nog maar alleen een lokaal bouwsel van in zon gedroogde leem betekende - bereikten we El Santuario de Chimayo, een modder-heiligdom. In een Spaans koloniaal kerkje hebben Indianen een altaar opgericht achter een klein, onpeilbaar gat; zoals Museum De Pont een gat van Anish Kapoor bezit. Met dit verschil: in Chimayo lag er Holy Mud in, geneeskrachtig als het water in Lourdes. Hoe dat zo kwam? In 1810 ontwaarde een Nieuw-Mexicaanse frater oplichtende aarde op een heuvel. Hij ging graven en trof zowaar een crucifix aan, die hij onderbracht in een dorpje verderop, Santa Cruz. Maar tot drie keer toe verdween het daar om toch weer in zijn vertrouwde moddergat op te duiken. De boodschap was duidelijk. Het kruis moest daar blijven. Rondom verrees de kapel. De modder bleek hemels (ofschoon geen Hemelse Modder, een Nederlands chocomousse dessert) en geneeskrachtig. Aan de kerkmuren bewijzen achtergelaten krukken de helende werking van het slijk. Op een mirakel-site lees ik dat een meisje 15 tumoren in haar been genas nadat ze er Holy Mud en eigen speeksel opsmeerde. Ze is nu cellist in een Philharmonisch orkest.

Elegguan, lemen bemiddelaar, vodou uit de Santeria, Cuba.

Modder lijkt de katalysator van transformatie. In Vodou-rituelen maak je een pakèt met klei en aarde om gebeurtenissen te beïnvloeden. (Een vijand op een dwaalspoor zetten bijvoorbeeld). Eleggua is een uit leem geboetseerd eivormig kopje met schelpjes als ogen en een punt bovenop. De kwaadaardige Humpty Dumpty maakt deel uit van het Caribische pantheon der Santería en geldt als bewaker van (modderige) kruispunten en bemiddelaar tussen boven- en onderwereld.

De Golem als personage in de eerste Duits expressionistische verfilming, 1920 door Carl Boese en Pauil Wegener.

Ook in andere oude animistische verhalen komt een, evenwel inferieur, wezen voor dat uit modder werd geschapen. De joodse Kabbala kent de Golem; Hebreeuws voor een zielloze, ongevormde massa. In de 16^e eeuw zette de Praagse Rabbi Juda Löw ben Betsabel een aantal Golem-verhalen op schrift. Zeer heilige mensen die dicht bij God kwamen verkregen de wijsheid en macht om leven te scheppen. Maar wat zij uit modder konden maken, bleef een schaduw van Diens Schepping. Hun modderfiguur Golem kon namelijk niet spreken. In latere literaire versies is het de Praagse rabbi Löw zelf die een Golem schept uit de modder aan de oevers van de Moldau. Het wezen zou arme mensen helpen, eigenlijk zoals de oer-robot die de eveneens Tsjechische Karel Čapek bedacht. Dat liep natuurlijk slecht af. Vandaar de jiddische wijsheid "olem golem": de mens is de golem; de mens is een machine. Oftewel: de wereld is een kwade plaats. In de laatste postmoderne, posthistorische, postreligieuze incarnatie is Golem een kwaadaardig schildpad-figuurtje uit het Japanse Pokémon-spel.

Sadhu´s, heilige yogi´s met modder bedekt.

Catedral de la Almundena. Dat was de kerk waar ik voor het eerst ex voto tegen kwam, maar ik wist niet wat ik zag. Ik keek gefascineerd naar een muur waaraan tientallen beige gekleurde vormen hingen. Vormen van paraffine die zo uit een menselijk lichaam leken te zijn gemodelleerd. Ik herkende ogen, een lever, hart, ledematen, borsten. Ik nam een paar foto’s.

Later, bij het terugzien van de foto’s realiseerde ik me dat ik niet eerder zo’n een bijzonder verbeelding had gezien van blind geloof. Geloof in een hogere macht die kan beschermen, genezen en die je ook kan bedanken. Tenminste, wanneer je als trouw gelovige zo’n object mocht ophangen aan die grote muur in de kerk.

Ex voto uit Italië, gekocht in Venetië

Ex voto betekend letterlijk: uit wijding geschonken. Dat leerde ik van de conservator van het Catharijneconvent in Utrecht, die ik, na terugkomst in Nederland, vroeg wat ik daar in Spanje had gezien. Ex voto’s zijn vaak kleine voorwerpjes, soms gegoten, soms schilderijen of tekeningen, soms foto’s. Maar eigenlijk kan het van alles zijn, zolang het maar wordt opgehangen met een groot vertrouwen in iets of iemand die, van boven, met mededogen op je neerkijkt.

In vroeger tijden konden de allerrijksten een kaars aan de kerk schenken, zo zwaar als hun eigen lichaamsgewicht. Zolang die kaars brandde, was hun bestaan verzekerd.

Jaren later heb ik met een vriend een tocht door Midden-Europa gemaakt, op zoek naar ex voto’s. We kwamen bij kapelletjes, waar misschien wel honderden houten benen waren opgestapeld, allemaal neergelegd door dankbare gelovigen bij wie misschien een been weer was aangegroeid of anderszins weer kon lopen.

Ongeloof mooi en naïef geschilderde afbeeldingen, waarop was afgebeeld hoe een dierbare gered werd uit een brand, of een ernstige ziekte had overleefd. Met vaak in de bovenhoek van het schilderij een heilige, die het tafereel onder hem liefhebbend gadeslaat.

kunstwerk op basis van ex voto's bij de rechtbank in Groningen

Deze reis heeft geleid tot een kunstwerk, in het gerechtsgebouw in Groningen. Een plek waar de wereldlijke macht zegeviert, maar waar de waarheid nog steeds wordt gestaafd door te zweren met de hand op de bijbel. Je weet maar nooit. Een plek waar de lucht in de bezoekersruimte bezwangerd is met gevoelens rechtvaardigheid, protectie of genade. Waar elk voorwerp mogelijk als bewijslast dient, precies het tegenovergestelde van geloof, die het juist zonder bewijsmateriaal wil stellen.

Gaandeweg zag ik overal ex voto’s, soms behoeftig zoals: briefjes met smeekbedes in een kerk in Cuba en in een bedevaartsoord in Wallonië. Maar vaak ook uit dankbaarheid opgehangen, zoals een lange rij motorhelmen of een altaar foto’s van auto-ongelukken in een kerk in Padua. Of foto’s van vissers in een klein kapelletje aan de Vlaamse kust.

Ook in Nederland, met haar ongedurige godsdienstoorlogen, kent een aantal plekken waar ex voto’s hangen. Natuurlijk in de grote St. Janskerk in Den Bosch, waar vele kleine metalen plaatjes hangen, maar ook in de St. Bavokerk in Haarlem. Enkele bijzondere, zorgvuldige gemaakte scheepjes hangen stil, nee, ze dríjven stil onder het grote gewelf. Een toonbeeld van vertrouwen in de hogere macht, die zal zorgen voor behouden thuiskomst van de vissersboten.

We kennen het allemaal, het zoeken naar bescherming, of iets of iemand willen bedanken. Allemaal hopen we op het bestaan van een hogere macht, iets of iemand die ons ziet. Misschien heeft ieder van ons wel een eigen, prive ex voto, opgeborgen in een eigen, gewijde plek. En dat het niet meer uitmaakt wie je beschermt of wie je bedankt. Als het voorwerpje er maar is, en jij maar weet dát het er is.

Diverse ex voto's, o.a. ex voto's van was uit Fatima, Portugal

Emma Kunz was populair vanwege haar krachten als healer en visionair. Mensen kwamen naar haar toe voor genezing of voor vragen over hun toekomst. Als antwoord op de vragen maakte Kunz tekeningen. In langdurige sessies, die soms wel 24 uur konden duren, gebruikte ze haar kunstwerken als een kaart voor de toekomst, als navigatiesysteem op existentiële levensvragen of als diagnose voor haar patiënten.

Emma Kunz

Zonder een kunstopleiding gevolgd te hebben begon ze te tekenen toen ze al ver in de 40 was. Grote mandala’s in gedetailleerde lijnen, complexe patronen met kleuren, lijnen wisselen elkaar af. Tijdens het tekenen was ze in trance. Ze at en dronk niet en ze was alleen maar gefixeerd op de persoon in kwestie of op de vraag die ze in haar hoofd had. Met behulp van een pendel maakte ze coördinaten die begin- en eindpunten waren op haar grafiekpapier. Tussen deze punten trok ze vervolgens miljarden lijnen.

Door haar toewijding aan haar tekeningen kon zij toegang vinden tot dimensies buiten het bewustzijn van alledag. De exactheid van haar tekeningen doet denken aan weldoordachte wiskundige composities die buiten hun schoonheid geheime formules van de kosmos herbergen. Binnen deze abstracte patronen ontrafelde zich voor Kunz een onderdeel van de werkelijkheid dat normalerwijze alleen buiten onze dagelijkse waarneming plaatsvindt. Tijdens haar leven werd Kunz’ werk niet geaccepteerd door de reguliere kunstwereld.

Een definitie als kunst vond ze te beperkt. Haar geometrisch spel was namelijk meer dan alleen kunst. Ze begreep dat de kracht van het beeld een belangrijk gereedschap is om diepe transformatieprocessen in het menselijk bewustzijn in werking te stellen en dat je hiermee invloed kan uitoefenen op wat er in de wereld gebeurt. Toch lagen haar tekeningen verspreid in haar kleine huis en waren ze niet bedoeld om op te hangen aan muren in een tentoonstelling. ‘Mijn werk is voor de eenentwintigste eeuw,’ zei ze. En daarin had ze gelijk. Ondertussen heeft de kunstwereld Kunz in al haar controversie geaccepteerd.

Tegen de jaren zestig stopte Kunz met het maken van haar tekeningen. Ze had ze niet langer nodig. Haar verbinding met de kosmos was nu zo sterk, ze kon direct antwoord ontvangen op haar vragen. De grenzen tussen de aardse tegenstellingen waren voor haar opgeheven.

Melanie Bonajo