In Euroland kosten alle producten één euro. In landen waar ze geen euro's maar ponden of dollars hebben, kosten diezelfde producten in de Poundstore of 99c store een pond of een dollar. Als ik reis door vreemde landen zoek ik in iedere stad naar die winkel. Hij is er altijd. Liever nog dan de toeristische highlights, de cathedralen of de musea bezoek ik de Euroland. Een galerie wil ik nog wel eens aan voorbijlopen, maar als ik een troepwinkel tegenkom, zoals dit genre etablissement is gaan heten, schiet ik altijd even naar binnen. Want ook al zijn deze winkels overal hetzelfde, het assortiment is telkens anders. Ieder land importeert zijn eigen scala aan goedkope rotzooi.

Plastic rings from Euroland

Foto door Dirk Vis

Vaak hebben deze producten behalve hun directe functie een tweede laag. Een pistool is ook een dolfijn, een pennenbak maakt ook geluid, een globe is ook een stressbal, etcetera. Het is die tweede laag die ze zo mooi maakt. Waardoor ze, ook als ze nooit gebruikt worden, toch al bijzonder zijn. Alsof ze die tweede laag hebben als excuus voor hun goedkope uiterlijk. Ik verzamel die tweede lagen. Met die tweede laag verwonderen ze, zijn ze stille getuigen van dat de wereld ook heel anders had kunnen zijn. Ik vind het leuk om me voor te stellen, dat er een wereld is, waarin deze rare producten de dienst uitmaken, waarin alle pistolen inderdaad dolfijnen zijn. En roze. Of waarin alle pennenbaken praten.

Ze worden in groten getale verkocht. Ze worden gemaakt om geld mee te verdienen. Voor de makers bestaan geen andere motieven (geen noodzaak, geen heiligheid, etcetera). Deze producten zijn veelvoorkomende dingen met nauwelijks consequenties. Precies het omgekeerde dus van wat in de economie heet een zwarte zwaan: een onwaarschijnlijke gebeurtenis met grote consequenties.

Maar net als in volkskunst en folklore zoeken ze op een directe en pretentieloze manier toch contact met mysterieuze zaken. Het zijn de meest onmysterieuze voorwerpen die er zijn: stressbal, liniaal, notitieboekje, maar toch is wonderbaarlijk hoe raar ze zijn. Waarom een stressbal in de vorm van een globe? Per ongeluk zeggen ze vaak heel mooie dingen. Er is een vlinder die op zonne-energie ronddraait: het mechaniek om de vlinder te laten vliegen is groter dan de vlinder zelf.

Voor slechts 1€ heb je iets dat is bedacht, geschetst, ontworpen, inelkaar gezet, verscheept, verpakt, uitgestald, etcetera. De spulletjes zijn alledaags èn absurd (een combinatie waar de beste absurdist jaloerst op kan zijn). Ik neem geregeld 1€-producten mee naar huis om ze als attributen te gebruiken in korte verhalen. Maar ze zijn ongetwijfeld even goed te gebruiken als inspiratie voor animatiefilms, designmeubilair, striptekeningen, muziekstukken en ga zo maar door.

De laatste tijd kijk ik zelfs extra goed naar deze rotzooi. Want met 3D-printen kunnen we de meeste voorbeelden straks zelf printen. Ongetwijfeld blijven eurowinkels bestaan, maar of hun producten dan nog zo inventief, fantastisch en verrassend zijn? Daarom verzamel ik ze en de collectie vormt een zwanenzang op de 1€-producten. Want het is nu misschien moeilijk voor te stellen, en het is al helemaal geen probleem, maar ze zullen verdwijnen.

Op 25 september 2010 werd kunstenaar Jeroen Werner vijftig jaar. Hester Alberdingk Thijm bedacht een spiegeldiner: zijn werk als kunstenaar gaat immers vaak over reflectie en spiegelingen. De tafel was gedekt met een spiegelfolie met hologram effect en op dit 'tafelkleed' stond een geweldige hoeveelheid oud laboratoriumglas van AkzoNobel. Sommige lab flessen waren gevuld met ecoline verdund met wat water. Verder honderden waxinelichtjes, zilveren ballonnen en een kroonluchter die samen met alle kinderen was gemaakt. Lievelingsvoorwerpen (van pollepels tot kwasten) van de jarige waren zilver gespoten en hingen naar beneden. Op ieder bord stond een vergrotende spiegel waarop de naam van de gast stond geschreven.Ook de gasten gingen gespiegeld gekleed, zodat een ieder in de ander werd weerkaatst. Men danste, zong en bleef massaal logeren.

Deze onmiskenbare, meestal direct herkenbare eigenschap hebben sommige objecten, kleren, gerechten, gereedschappen en zelfs woorden met elkaar gemeen: zelfgemaaktheid.

Alleen of met anderen besluit iemand het zelf te maken ding een zodanig hoge mate van aandacht te geven dat het voortaan, of in ieder geval zo lang als het bestaat, in een hechtere relatie zal staan tot de maker dan een willekeurig ander, gevonden, gekregen of gekocht voorwerp. (Ook een zelf-geformuleerde gedachte, op basis van een zelfde soort aandacht, beklijft beter dan een ergens gelezen en geleend idee.) Zoals de Franse filosoof Bachelard ook stelt in zijn “The poetics of Space”: objecten die worden gekoesterd bereiken een hogere graad van realiteit dan objecten die je onverschillig laten.¹

Zelfgemaaktheden zijn bij uitstek geschikt om te koesteren. Zij vertegenwoordigen de liefdevolle aandacht van de geest en van de handen. Wat je koud laat bestaat niet. Wat je koestert is aanwezig. Van wat je zelfgemaakt hebt, neem je ook moeilijker afscheid. De mate van aandacht bepaalt de waardering: een zelfgemaakte foto is je dierbaarder dan een objectief beter geschoten plaat in een boek. Een vuur in de haard is ook daarom zo heerlijk, omdat je niet met één automatische draai aan de knop de kamer warmer maakt. Zelfs als we niet zo ver gaan dat we de realiteit zelf als ´vloeibaar´ erkennen, kunnen we niet anders dan inzien dat hoe wij die werkelijkheid erváren kneedbaar, vloeibaar is. Door iets eigenhandig te maken, wat het ook is, verbind je je ermee, en deze natuurlijke gehechtheid aan bepaalde dingen kan een kompas zijn in een verder zo vergaand geïndustrialiseerde en ge-anonymiseerde wereld. Als iemand een volledig inwisselbare garderobe, huisraad en woordenschat heeft, verliest diegene gemakkelijk het contact met zichzelf, ten gunste van ´mode´, omdat die zelf-te-maken individualiteit ons anker in de wereld is. Wie niet zelf kiest is zonder anker. In de materie kan onze ziel zich spiegelen. (Of is de hier bedoelde individualiteit in wezen slechts een opstap naar de staat van de ware wijze, die zonder anker de zee opgaat, misschien wel zonder schip?) Tegenover die eindeloze zee van het ons omringende universum is zelfs de kunst te klein.

Toch maken kunstenaars, zij maken zelf, uit alle macht, en dat zijn kleine eilandjes. Joost Conijn (1971) bijvoorbeeld, die zelf een houten auto bouwde die op hout loopt, en met zijn derde eigengemaakte echte vliegtuig naar Afrika vloog. Iona Hoogenberk (1982, schrijver dezes) bouwde in haar ééntje een huis, klein maar echt, en wel voor één nacht, om het vervolgens net zo aandachtig weer af te breken als zij het steen voor steen, dakpan voor dakpan gebouwd had. Het was een lief huis, zelfgemaakt, en zelfgebroken. De unieke combinatie van onvolkomenheden van dat wat met de hand gemaakt is, is niet te koop, en heeft charme. Het zelfgetimmerde krukje zit lekker, ook als het licht scheef is; de zelfgebakken appeltaart smaakt goed, ook als ´ie deels ongaar is. Wat niet inwisselbaar is, wordt een deel van jezelf.

Het gaat hierbij en bij zoveel dingen om de eigen ervaring –en voor subjectieve kwaliteit is de mate van zelfgemaaktheid vaak de beste graadmeter.

We leven in een tijd waarin perfectie als hoogste goed wordt beschouwd. Onze computers bestaan immers zodat ze alles tot in de perfectie kunnen uitrekenen, zelfs de camera’s op onze telefoons kunnen inmiddels het lichtste licht en het donkerste donker registreren. En voor de dingen die niet perfect zijn hebben we alle tools om ze tot perfectie te bewerken.

Om deze redenen ben ik geïnteresseerd in ‘imperfectie’ en de kwaliteiten inherent aan het maken van vergissingen. Het klinkt misschien gek, maar als alles perfect is, bestaat er geen ruimte meer voor creativiteit. Nieuwe ideeën komen voort uit vergissingen en mislukkingen. Gemaakte fouten kunnen eerdere percepties en manieren van kijken doen veranderen, waardoor het maken van fouten iets is waar we naartoe zouden moeten streven.

Mislukkingen en vergissingen zijn overal te zien. Loop over straat, houd je ogen open, en je ziet ze overal. De grappigste en meest vreemde fouten worden vaak op bouwplaatsen gemaakt. Een klassiek voorbeeld is het woord STOP dat op de weg wordt gestencild, talloos vaak verkeerd geplaatst door wegwerkers. Het is opmerkelijk hoe veel fouten gemaakt kunnen worden met een simpel woord, bestaand uit vier letters.

Nog een klassieke, weliswaar zeldzame, situatie waarin veel mis kan gaan is het bouwen van een balkon. Hoe kan je een balkon bouwen als de deur nog niet eens af is? Of wat dacht je van een prachtig balkon te bouwen, met als enige probleem dat het net boven de treinrails zweeft?

Vaak komen constructiefouten voor bij het installeren van wc’s. Toiletten worden meestal in erg kleine ruimtes gebouwd, waardoor fouten dicht op de loer liggen. Het openen van de deur kan bijvoorbeeld heel wat problemen veroorzaken. Soms is de enige oplossing het uitzagen van een deel van de deur zodat het niet tegen de pot aanstoot. Het wordt nog grappiger als de bril en de deksel in de verkeerde volgorde worden geplaatst.

André Thijssen,Grünau, Namibia 2000

Je hoeft zelf niet de deur uit om deze vergissingen tegen te komen. Honderden mensen jagen er op om foto’s van deze dwalingen online te zetten. Zelf zie ik meestal situaties waarin bomen voorkomen. Een boom is een groot ding en moeilijk te verplaatsen. Dit kan problemen veroorzaken. Vooral als er een boom vlak voor een parkeerplek staat. Op deze manier is het volkomen onmogelijk om de parkeerplek op te komen, ondanks de uitnodigend letter P die op het verkeersbord prijkt.

Een kunstenaar met een briljant oog voor vergissingen is André Thijssen. Jarenlang heeft hij de wereld over gezworven op zoek naar beelden die net iets afwijken. De enige beelden waarin hij geïnteresseerd is tonen situaties waarin het onnatuurlijke in een natuurlijke situatie plaatsvindt. Een klassiek voorbeeld is een auto geparkeerd met zijn wielen vlak voor twee betonnen ballen op de stoep. De ballen worden de nieuwe wielen van de auto.

André Thijssen, New York City, USA 2002

Wat misschien wel het beste voorbeeld is van hoe de mislukking kan worden weergegeven is een fotoalbum van een Amerikaanse familie waarin zij de grootste mysterie in fotografie proberen te ontrafelen: hoe zet ik mijn zwarte hond op de foto? Hun hele leven lang is het hen niet gelukt de hond op de foto te zetten, waardoor de hond telkens als zwarte schaduw wordt vastgelegd.

Een zwarte verschijning voor het huis, op de bank, in de tuin, op het bed. Uiteindelijk raakte ze gefrustreerd en begonnen ze de foto’s te overbelichten, wat hen eindelijk een foto opleverde waar de hond zichtbaar is.

Het maken en vinden van fouten maakt het de moeite waard, het belicht de moeilijkheden in het creatieve proces. Door ze te bekijken en te omarmen zul je onverwachte en prachtige ontdekkingen maken.

Lang leve de mislukking!